Химия 7-сынып. Қалыптастырушы бағалауға арналған Тапсырма жинағы

Қалыптастырушы бағалауға арналған
Тапсырма жинағы
Химия
7-сынып
Құрметті мұғалім!
Аталған тапсырмалар жинағы білім беру мазмұнын жаңарту аясында мұғалімдерге
көмек құралы ретінде құрастырылды. Бұл мұғалімдердің ұжымдық жұмысының нәтижесі.
Бағалау критерийлері мен дескрипторлары бар тапсырмалар қалыптастырушы бағалауды
өткізуге, сабақты жоспарлауға, ұқсас тапсырмаларды құрастыруға және іріктеп алуға, оқу
мақсатына жетуге қатысты сындарлы кері байланыс беруге көмектесетін үлгі болып
табылады.
Жинақтың ұсынылған сипаты сізге білім алушының қажеттілігі мен мүмкіндігін
есепке ала отырып, тапсырмаларға толықтырулар мен өзгерістер енгізуіңізге, бейімдеуіңізге
мүмкіндік береді.
Қосымша материалдарды (нұсқаулықтар, таныстырылымдар, жоспарлар және т.б.),
форумдағы талқылауларды және бейне нұсқауларды сіз «Назарбаев Зияткерлік мектептері»
ДББҰ smk.edu.kz ресми сайтынан таба аласыз.
Жемісті жұмыс пен шығармашылық табыс тілейміз!
Жинақ негізгі мектеп мұғалімдеріне, әдіскерлерге, критериалды бағалау бойынша
өңірлік және мектеп үйлестірушілеріне, басқа да мүдделі тұлғаларға арналған.
Жинақты дайындау барысында ресурстар (суреттер, мәтіндер, бейне және аудио
материалдар, т.б.) қолжетімді ресми интернет-сайттардан алынды. Жинақ коммерциялық
емес мақсатта құрастырылған.
2
Мазмұны
1-тоқсан ............................................................................................................................................... 4
Бөлім/Тақырып 7.1А Химия пәніне кіріспе. Таза заттар және қоспалар .................................. 4
Бөлім/Тақырып 7.1В Зат күйінің өзгеруі .................................................................................. 14
2-тоқсан ............................................................................................................................................. 20
Бөлім/Тақырып 7.2A Атомдар. Молекулалар. Заттар .............................................................. 21
Бөлім/Тақырып 7.2В Ауа. Жану реакциясы .............................................................................. 33
3-тоқсан ............................................................................................................................................. 41
Бөлім/Тақырып 7.3А Химиялық реакциялар ............................................................................ 41
Бөлім/Тақырып 7.3В Химиялық элементтердің периодтық кестесі ....................................... 50
Бөлім/Тақырып 7 .3С Салыстырмалы атомдық масса. Қарапайым формулалар ................. 52
4-тоқсан ............................................................................................................................................. 57
Бөлім/Тақырып 7.4A Адам ағзасындағы химиялық элементтер және қосылыстар ............ 57
Бөлім/Тақырып 7.4B Геологиялық химиялық қосылыстар ................................................... 65
3
1-тоқсан
Бөлім/Тақырып 7.1А Химия пәніне кіріспе. Таза заттар және қоспалар
Оқу мақсаты 7.1.1.1 Химия ғылымының нені оқытатынын білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Химияның ғылым ретіндегі анықтамасын
құрастырады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Берілген сөздер жинағын қолдана отырып, «Химия» ұғымына анықтама
құрастырыңыз.
Дескриптор Білім алушы
− берілген сөздер жинағын дұрыс ретімен орналастыра
отырып химияға ғылым ретінде сипаттама береді.
Химия
заттарды
пәні
олардың қасиеттерін
басқа
заттарға
түрленуін айналып
қарастырады
, ,
4
Бөлім/Тақырып 7.1А Химия пәніне кіріспе. Таза заттар және қоспалар.
Оқу мақсаты 7.1.1.2 Химиялық лабораторияда және кабинетте жұмыс
жүргізу кезіндегі қауіпсіздік техникасының ережелерін білу
және түсіну
Бағалау критерийі Білім алушы
• Химия лабораториясында және кабинетте жұмыс
жүргізу кезіндегі қауіпсіздік техникасының
ережелерін айтады
• Лабораториялық жұмыстарды орындағанда
қауіпсіздік техникасының ережелерін түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Төменде берілген суреттен химия зертханасында жұмыс жасау барысында
сақталатын қауіпсіздік техникасының ережелерін түсіндіріңіз.
А._______________________________________________________________
B._______________________________________________________________
C.______________________________________________________________
А. В. С.
Дескриптор Білім алушы
− берілген суреттер бойынша химия зертханасында жұмыс жасау
барысында сақталатын қауіпсіздік техникасының ережелерін
түсіндіреді.
2. Химия кабинетіндегі жұмыс жасау кезіндегі қауіпсіздік техникасының ережелерін
толықтырыңыз.
А. Химиялық экспериментті жүргізу алдында _________________________________
B. Егер реактивтің әсерінен күйіп қалсаңыз _____________________________________
C. Артық алынған реактивтің қалғанын қайтадан _______________________________
5
D. Егер газ күйіндегі заттың иісін сезгіңіз келсе _______________________________
Дескриптор Білім алушы
− химия кабинетінде және химия лабораториясында жұмыс жасау
кезіндегі қауіпсіздік техникасының ережелері бойынша сөйлемді
ары қарай толықтырып жазады;
− химиялық экспериментті жүргізуге қажетті ережелерді
сипаттайды.
3. Лабораторияда тыйым салынатын белгілерді қарастырыңыз. Бұл белгілер
қауіптіліктің қай түрін білдіретінін сипаттаңыз.
____________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− реактивтермен жұмыс жасау кезіндегі қауіпсіздік техникасының
ережесін жазады;
− артық алынған реактивтер бойынша жұмысты жүргізу ережесін
көрсетеді;
− газ тәрізді заттармен жұмыс жүргізу ережесін сипаттайды;
қауіптілік тудыратын белгілерді анықтайды.
6
Бөлім/Тақырып 7.1А Химия пәніне кіріспе. Таза заттар және қоспалар
Оқу мақсаты 7.4.1.1 Элементті (жай зат) бірдей атомдардың жиынтығы
ретінде түсіну
Бағалау критерийі Білім алушы
• Элементті атомның белгілі бір түрінен тұратын зат
ретінде сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Төменде берілген суретте А, В, С, D әртүрлі заттар берілген:
(а) Қандай суретте тек элемент берілгенін анықтаңыз
______________________________________
(b) Өз таңдауыңызды түсіндіріңіз
_____________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− суреттен химиялық элементті көрсетеді;
− өзінің таңдауын бөлшектер теориясы тұрғысынан түсіндіреді.
7
Бөлім/Тақырып 7.1А Химия пәніне кіріспе. Таза заттар және қоспалар
Оқу мақсаты 7.4.1.2 Таза заттар атомдардың немесе молекулалардың бір
түрінен түзілетінін білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Таза заттар бірдей атомдардан немесе молекулалардан
тұратынын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Суретте орман ауасы құрамына кіретін заттардың атаулары және молекула моделдері
берілген: 1 – азот, 2 – оттегі, 3 – аргон, 4 – көмірқышқыл газы, 5 – су, 6 – озон,
7 – терпинеол.
Суретке қарап қандай заттардың таза зат екенін атаңыз және ойыңызды негіздеңіз.
Дескриптор Білім алушы
− суретке қарап қандай заттардың таза зат екенін атайды;
− суретке қарап қандай заттардың таза зат екендігі жайлы ойларын
негіздеп айтады.
2. Берілген заттардың ішінен таза заттарды атаңыз:
ауа, сутегі, мыс, сүт, алтын, металл балқымалары, хлор, ерітінділер, азот, тұман, түтін.
Таза заттарды алу жолдарын көрсетіңіз.
Дескриптор Білім алушы
− таза заттарды ажыратады;
− таза заттарды алу жолдарын атайды.
8
Бөлім/Тақырып 7.1А Химия пәніне кіріспе. Таза заттар және қоспалар
Оқу мақсаты 7.4.1.3 Элемент (жай зат), қоспа және қосылыс түсініктерін
ажырата алу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Элемент, қоспа және қосылыс түсініктерін жіктейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Төменде көрсетілген суреттерді «элемент», «қосылыс» немесе «қоспаға» жіктеңіз.
Дескриптор Білім алушы
− суреттен элементті көрсетеді;
− суреттен қосылысты көрсетеді;
− суреттен қоспаны көрсетеді.
9
2. Төмендегі заттарды элемент, қоспа, қосылыстарға жіктеңіз:
кетчуп, күміс, теңіз суы, ауа, оттегі, топырақ, алтын, ас тұзы, көміртек (алмаз),
көмірқышқыл газы, кока-кола, қант, цемент, әктас, хлор.
Элемент Қоспа Қосылыс
Дескриптор Білім алушы
− элементтерді кестеге толтырады;
− қоспаларды кестеге толтырады;
− қосылыстарды кестеге толтырады;
− элемент, қоспа, қосылыстарды ажыратады.
10
Бөлім/Тақырып 7.1А Химия пәніне кіріспе. Таза заттар және қоспалар
Оқу мақсаты 7.4.1.4 Қосылыстардың және элементтердің физикалық
қасиеттері туралы алған білімдерін қоспа құрамындағы таныс
емес заттарды ажыратуға қолдана алу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Заттың қасиеттері жайлы білімін қолдана отырып
белгісіз затты анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Белгісіз зат пен оның қасиеті арасында сәйкестікті жүзеге асырыңыз.
1. Жеке құраушы бөлшектерге бөлу оңай.
2. Атомдардың жеке бір түрінен құралған.
3. Химиялық реакцияның нәтижесінде атомдардың
бірнеше түрінің қосылуы арқылы түзілген.
4. Жеке құраушы бөлшектерге бөлу қиынға соғады.
5. Массасы мен мөлшері өлшенеді.
Химиялық элемент
Қосылыс
Қоспа
Дескриптор Білім алушы
− элементтің қасиеттерін сәйкестендіреді;
− қосылыстың қасиеттерін сәйкестендіреді;
− қоспаның қасиеттерін сәйкестендіреді.
11
Бөлім/Тақырып 7.1А Химия пәніне кіріспе. Таза заттар және қоспалар
Оқу мақсаты 7.4.1.5 Қоспалардың түрлерін және оларды бөлу әдістерін
білу
7.4.1.6 Қоспаны бөлуге негізделген тәжірибені жоспарлау
және өткізу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қоспа түрлерін атайды
• Қоспаларды бөлуге қатысты қарапайым
экспериментті жоспарлайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
1. Қоспалардың түрлерін атап, жіктеп, кестені толтырыңыз.
Дескриптор Білім алушы
− қоспалардың түрлерін атайды;
− қоспаларды жіктеп, ажыратады;
− кестеге қоспа түрлерін толық жазып, кестені толтырады.
2. Лабораториялық жұмыс «Ластанған ас тұзын тазарту»
Мақсаты: ластанған ас тұзын тазарту жолын ұсына білу, тазарту алгоритмін жасау,
жұмыстың есебін дұрыс жаза білу.
Құрал-жабдықтар: тұрғы, шыны стақан, шыны таяқша, кәрлен ыдыс, сүзгі қағаз,
спиртшам.
Сіздерге өзен құмы араласқан ластанған ас тұзы берілген.
Қоспаларды бөлуге қатысты эксперименттің жоспарын жасап, кестеге бөлу әдістері
туралы қорытынды жазыңыз.
Қоспа
12
Қоспаның құрамы Қоспаның түрі Қоспаны бөлу әдісі Бөлу әдісі неге
негізделген?
Дескриптор Білім алушы
− берілген қоспаны бөлудің жолын анықтайды;
− қоспаны бөлудің алгоритмін жасайды;
− қоспаны бөлу жолдары туралы қорытындыны кестеге толық
жазады;
− бөлу әдісінің не үшін қажет екенін көрсетеді.
3. Суретте қоспаларды бөлу әдістері бейнеленген, осы әдістерді қоспалардың
қандай түрлеріне қолдануға болатынын көрсетіңіз.
А В С D
Дескриптор Білім алушы
− қоспаны бөлу әдістерінің атауын атайды;
− бөліп, тазарту әдістерін қоспаның түрлеріне қолданады.
13
Бөлім/Тақырып 7.1В Зат күйінің өзгеруі
Оқу мақсаты 7.1.1.3 Физикалық және химиялық құбылыстарды ажырату
Бағалау критерийі Білім алушы
• Физикалық және химиялық құбылыстарды сипаттайды
• Физикалық және химиялық құбылыстардың белгілерін
ажыратады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Лабораториялық тәжірибе «Химиялық реакциялардың белгілері».
Мақсаты: тәжірибе арқылы химиялық реакциялардың белгілерін көрсету.
Мына реакцияларды жүзеге асырып, есептеріңізді үлгі бойынша жазыңыз. Не байқадыңыз?
Бұл реакциялардың белгілері қандай?
а) Натрий карбонаты (Na2CO3) мен кальций хлоридінің (CaCl2) әрекеттесуі.
Натрий карбонатына кальций хлоридін қосқанда _________________ және
__________________ түзіледі. Сонымен қатар реакцияның белгісі
_________________________ болады. Демек бұл ______________________ құбылыс.
b) Кальций карбонаты (СаCO3) және 2 тұз қышықылы (HCl) арасындағы реакция.
Ақ кристалл затқа (борға) қышқылды қосқанда ______________________________________
байқалды. Қорытынды: Реакция белгісі ____________ бөлінгеннен білінді. Демек бұл
______________________ құбылыс.
c) Натрий гидроксидіне индикатор (фенолфталейн) қосу.
Натрий гидроксидіне фенолфталейн қосқанда __________________ түс пайда болды.
Қорытынды: Реакция белгісі _________ түстен ____________түске өзгеруі арқылы
байқалды. Демек бұл ______________________ құбылыс.
Дескриптор Білім алушы
− 1-тәжірибе белгісін дұрыс көрсетеді;
− 2-тәжірибе белгісін дұрыс көрсетеді;
− 3-тәжірибе белгісін дұрыс көрсетеді;
− химиялық құбылыстың белгілерін атайды;
− байқалған белгілер бойынша құбылыстың атауын дұрыс көрсетеді.
2. Суреттерде біздің айналамыздағы әр түрлі құбылыстар көрсетілген. Осы суреттердегі
құбылыстарды қандай құбылыстың түріне жатқызуға болады?
Физикалық және химиялық құбылыс белгілерін салыстырыңыз.
Физикалық және химиялық құбылыстарға мысал келтіріп, себебін жазыңыз.
14
Сіріңкенің жануы, бұл _______________құбылыс болып табылады,
себебі ___________________________________.
Ас содасының үстіне ас үйдегі сірке қышқылын қосқан кезде газдың
бөлінуі, бұл __________________ құбылыс болып табылады, себебі
___________________________________
Қардың жаууы , бұл__________________ құбылыс болып табылады,
себебі ___________________________________.
Темірдің таттануы – бұл ________________ құбылыс болып табылады,
себебі______________________________________.
Мыстан жасалған бұйымдарда жасыл түсті қабаттың пайда болуы, бұл
________________ құбылыс болып табылады,
себебі______________________________________.
Газдалған судан газдың бөлінуі, бұл ________________ құбылыс
болып табылады, себебі______________________________________.
_____________________________________________________________
________________________ – бұл физикалық құбылыс,
себебі _________________________________________.
_____________________________________________________________
________________________ – бұл химиялық құбылыс,
себебі _________________________________________.
Дескриптор Білім алушы
− физикалық құбылыстарды анықтайды;
− химиялық құбылыстарды анықтайды;
− физикалық құбылыстардың себебін жазады;
− химиялық құбылыстардың себебін жазады;
− құбылыстарға өзі мысал келтіреді.
15
Бөлім/Тақырып 7.1В Зат күйінің өзгеруі
Оқу мақсаты 7.1.1.4 Заттардың әр түрлі агрегаттық күйлерін білу және
бөлшектердің кинетикалық теориясы тұрғысынан қатты,
сұйық, газ тәріздес заттардың құрылымын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Бөлшектер кинетикалық теориясы тұрғысынан қатты,
сұйық, газ тәріздес заттардың құрылымын түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Бөлшектер теориясы тұрғысынан қатты, сұйық және газ тәрізді денелердің
құрылымын, қасиеттерін атап, кестені толтырыңыз.
Заттардың
агрегаттық
күйлері
Заттардың қасиеттері Бөлшектер теориясының негізгі ережелері
Формасы Көлемі
Бөлшектер
ара
қашықтығы
Бөлшектердің
әрекеттесуі
Қозғалу
мәні
Орналасу
тәртібі
Газ
Сұйық
Қатты
Дескриптор Білім алушы
− газ тәрізді заттардың құрылымын, қасиеттерін анықтайды;
− сұйық заттардың құрылымын, қасиеттерін анықтайды;
− қатты заттардың құрылымын, қасиеттерін анықтайды.
2. Берілген заттар: қант, ауа, су буы, сынап, ас тұзы бөлме температурасында қандай
агрегаттық күйде болады? Қатты, сұйық, газ тәрізді заттарға анықтама беріңіз.
Дескриптор Білім алушы
− заттардың агрегаттық күйін анықтайды;
− қатты заттардың анықтамасын жазады;
− сұйық заттардың анықтамасын жазады;
− газ тәрізді заттардың анықтамасын жазады.
16
Бөлім/Тақырып 7.1В Зат күйінің өзгеруі
Оқу мақсаты 7.1.1.5 Салқындау үдерісін зерделеу, салқындау қисығын салу
және оны талдау, бөлшектердің кинетикалық теориясына
сай, өз бақылауларын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Эксперимент нәтижелері бойынша салқындау
қисығын салады
• Салқындау қисығының бөліктерін талдайды
• Бөлшектер теориясын пайдалана отырып салқындау
және кристалдану үдерістерін түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Лабораториялық жұмыс «Салқындауды зерттеу»
Мақсаты: Салқындау үрдісін зерттеу; салқындау қисығын салып оған тән сипатты белгілеу,
өзінің бақылауына қатысты бөлшектер теориясын түсіндіру.
Құралдар мен реактивтер: парафин, спиртшам, сынауық, сынауық ұстағыш,
кристаллизатор, мұз, термометр, секундомер.
Жұмыс барысы:
1) Парафині бар сынауықты спиртшамның жалыны үстінде толық балқығанша
қыздырыңыз. Парафиннің толық балқыған уақыттағы температурасын термометр
көмегімен белгілеңіз.
2) Балқыған парафині бар сынауықты мұзы бар кристаллизаторға орналастырыңыз.
Температураның өзгергенін әрбір минут сайын белгілеңіз, парафиннің қату нүктесін
және ең төменгі температурасын белгілеңіз.
3) Парафиннің салқындау қисығының графигін салыңыз да, ол қисықта салқындау және
кристалдану үдерістеріне сай бөлшектерді белгілеңіз.
4) Қорытынды жасағанда бөлшектер теориясы тұрғысынан салқындау және кристалдану
үдерістеріне түсінік беріңіз.
Нәтижелер:
Уақыты/ мин
Температура/
оС
17
Қорытынды:
______________________________________________
__________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− тәжірибе жүргізгенде эксперименттің жүйелі құрылуын ұстанады,
қисығын салады;
− абсцисса және ордината осьтерінде шамаларды көрсетеді;
− бастапқы температураны көрсетеді, кристалдану температурасын
және ең төмен температура нүктесін көрсетеді;
− нүктелерді түзу сызықпен қосады;
− графикте үдерістің салқындау бөлігін белгілейді;
− графикте үдерістің кристалдану бөлігін белгілейді;
− бөлшектер теориясы тұрғысынан салқындау үдерісін түсіндіреді.
18
Бөлім/Тақырып 7.1В Зат күйінің өзгеруі
Оқу мақсаты 7.1.1.6 Судың қайнау үдерісін зерделеу, қыздыру қисығын
салу және оны талдау, бөлшектердің кинетикалық теориясын
пайдалана отырып, өз бақылауларын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Эксперимент нәтижесі бойынша қыздыру қисығын
салады
• Қыздыру қисығының бөліктерін талдайды
• Бөлшектер теориясын пайдалана отырып қыздыру,
қайнау және булану үдерістерін түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Лабораториялық жұмыс «Судың қайнау үдерісін зерттеу»
Мақсаты: қайнау жағдайын және механизмін зерттеу, қайнау үдерісінің ерекшеліктері
мен кезеңдерін зерттеп, қисығын салып оған тән сипатын белгілеу, өзінің бақылауына
қатысты бөлшектер теориясын түсіндіру.
Құралдар мен реактивтер: тұрғы, шприц, шыны стақан, спиртшам, термометр,
секундомер.
Жұмыс барысы:
1) суды қыздырғанда температураның өсуі термометрдің орналасу биіктігіне
байланысты өзгеруіне зерттеу жүргізіңіз;
2) судың қайнау уақыты судың құрамына байланысты екеніне көз жеткізіңіз (су
құбырынан алынған су, қайнаған су, сүзгіден өткізілген су);
3) қайнау температурасының қысымға байланыстылығын зерттеңіз (қарапайым
шприцпен қысымды төмендету арқылы);
4) қорытынды жасағанда бөлшектер теориясы тұрғысынан қайнау үдерісіне түсінік
беріңіз.
19
Нәтижелер:
Термометрдің орналасу биіктігіне байланысты t өзгеруін зерттеу нәтижелері:
1 мин (түбі) 1 мин (үсті) 2 мин (түбі) 2 мин (үсті)
Судың қайнау уақыты судың құрамына байланысты екенін зерттеу.
Су құбырынан
алынған су
Қайнаған су
(1 рет)
Қайнаған су
(2 рет)
Қайнау уақыты 16
0
С ден 100
0
С дейін
Термометр түбінде Термометр үстінде
Қорытынды:
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− тәжірибе жүргізгенде эксперименттің жүйелі құрылуын
ұстанады, қайнау қисығын салады;
− суды қыздырғанда температураның өсуі термометрдің орналасу
биіктігіне байланысты өзгеруін түсіндіріп, кестеге және графикке
түсіреді;
− судың қайнау уақыты судың құрамына байланысты екенін
айтып, кестені толтырады;
− абсцисса және ордината осьтерінде шамаларды көрсетеді;
− бөлшектер теориясы тұрғысынан қайнау үдерісін түсіндіріп,
қорытынды жасайды.
20
Бөлім/Тақырып 7.2A Атомдар. Молекулалар. Заттар
Оқу мақсаты 7.1.2.1 Атомдар мен молекулалардың айырмашылығын білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Атомдар мен молекулалардың айырмашылығын
түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Төменде берілген сөйлемді аяқтаңыз.
Атом дегеніміз_________________________________________________________
______________________________________________________________________
Молекула
дегеніміз______________________________________________________________
______________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− атом ұғымына анықтама береді;
− молекула ұғымына анықтама береді.
2. Атом мен молекуланың айырмашылығын айтып, кестені толтырыңыз.
Атом Молекула
Құрамы
Электр зарядының
болуы
Жеке ола алуы
Ары қарай бөлінуі
Дескриптор Білім алушы
− кестеде атомның қасиеттерін көрсетеді;
− кестеде молекуланың қасиеттерін көрсетеді.
21
2-тоқсан
Бөлім/Тақырып 7.2A Атомдар. Молекулалар. Заттар
Оқу мақсаты 7.1.2.2 Әрбір элементтің химиялық таңбамен белгіленетіндігін
және белгілі атом түрі екенін білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Химиялық элементтің атомын және оның символын
анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Әрбір химиялық элементтің өзінің символы мен атауы бар. Символ бойынша
химиялық элементтерді атаңыз және химиялық элементтердің атауы бойынша
символын көрсетіңіз.
Al - ______________________; Калий -
C - _______________________; Күкірт -
Fe - ___________________ __; Литий -
Na - ______________________; Кремний -
Ca - ______________________. Мыс -
Дескриптор Білім алушы
− символдары арқылы химиялық элементтерді атайды;
− атауы бойынша элементтің химиялық символын көрсетеді.
2. Белгілі реттілікпен сызық арқылы байланыстырыңыз:
«элементтің латынша атауы» - «элементтің орысша атауы» -«элементтің
химиялық символы», мысалда көрсетілгендей:
22
латынша
атауы
орысша атауы
химиялық
элементтің
таңбасы
aurum алюминий H
hydrargyrum сутек Fe
ferrum вольфрам O
hydrogenium темір Cu
aluminium алтын Pb
plumbum оттек C
sulfur мыс Al
wolfram сынап S
carboneum қорғасын W
cuprum көміртек Au
Дескриптор Білім алушы
− кем дегенде 8 элемент үшін үш бағанды бір-бірімен дұрыс
реттілікпен байланыстырады.
23
Бөлім/Тақырып 7.2A Атомдар. Молекулалар. Заттар
Оқу мақсаты 7.1.2.3 Элементтерді металдар мен бейметалдарға жіктеу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Элементтерді металдар мен бейметалдарға жіктейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Суреттерге қарап, элементтердің қасиеттерін анықтап, металл немесе бейметалға
жіктеңіз.
Мыс Мырыш
Фосфор Күкірт
Салыстыру сызығы Мыс Мырыш Фосфор Күкірт
Түсі
Агрегаттық күйі
Металдық жылтыры
Электр тогын өткізуі
Тапталғыштығы
Металл немесе
бейметалл
Дескриптор Білім алушы
− суретке қарап мыстың қасиетін анықтайды;
− суретке қарап мырыштың қасиетін анықтайды;
− суретке қарап фосфордың қасиетін анықтайды;
− суретке қарап күкірттің қасиетін анықтайды;
− металл және бейметалға жіктейді.
24
2. Кестеден металдар және бейметалдар қатарын тауып, бір сызықпен қосыңыз.
Аl B C O
Be Na Cl He
K H Ca P
N Ar Si Mg
Дескриптор Білім алушы
− кестеден металдар қатарын тауып анықтайды;
− кестеден бейметалдар қатарын тауып анықтайды.
25
Бөлім/Тақырып 7.2A Атомдар. Молекулалар. Заттар
Оқу мақсаты 7.1.2.4 Заттарды құрамына қарай жай және күрделіге жіктеу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Заттарды құрамына қарай жай және күрделіге жіктейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Мына заттарды жай және күрделі заттарға ойыңызды негіздей отырып бөліңіз:
H2, NH3, Au, MgCl2, Na, K2SO4, O2, H2O.
Жай заттар Күрделі заттар
Дескриптор Білім алушы
− заттарды жай және күрделіге жіктеп, кестені толтырады.
2. Жай заттар мен күрделі заттардың анықтамасын құрастырыңыз:
Жай заттар дегеніміз
______________________________________________________________________________
Күрделі заттар дегеніміз
______________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− жай заттардың анықтамасын құрастырады;
− күрделі заттардың анықтамасын құрастырады.
26
Бөлім/Тақырып 7.2A Атомдар. Молекулалар. Заттар
Оқу мақсаты 7.1.2.5 Протон, электрон, нейтронды және олардың
атомдағы орналасу тәртібін, массасын зарядын білу
7.1.2.6 Алғашқы 20 элементтің атом құрылысы (p+, n0, e) мен
атом ядросының құрамын білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Атомның құрылысын бейнелейді және алғашқы 20
элементтің атом ядросының құрамын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Берілген суретті зерделей отырып, қандай элементтердің атом құрылысы
көрсетілгенін анықтап, химиялық элементтердің таңбаларын және бөлшектердің
атын және белгіленуін жазыңыз.
А ____ (химиялық элементтің таңбасы) В ____ (химиялық элементтің таңбасы)
Бөлшектің белгісі Бөлшектің атауы Таңбасы
Дескриптор Білім алушы
− суреттен атом құрылысы бойынша элементті анықтайды;
− элементтің таңбасын көрсетеді;
− бөлшектің атын атайды;
− бөлшектің таңбасын көрсетеді.
27
2. Элементтердің атомдарындағы электрон, протон, нейтрон сандарын,
салыстырмалы атомдық массасын, аталуын анықтаңыз:
а) B b) F c) Al d) S.
Элемент
таңбасы
Аталуы Реттік
номері
Протон
саны
Нейтрон
саны
Электрон
саны
Салыстырмалы
атомлық
массасы
Дескриптор Білім алушы
− элементтердің атауын, құрылымын және қасиетін анықтайды.
28
Бөлім/Тақырып 7.2A Атомдар. Молекулалар. Заттар
Оқу мақсаты 7.1.2.6 Алғашқы 20 элементтің атом құрылысы (p+, n0, e-) мен
атом ядросының құрамын білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Элементті белгілейді және құрамындағы элементар
бөлшектер саны бойынша толық сипаттама береді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Бос орынды толтырыңыз.
№ 20 реттік номерлі элемент атомының ________ электрондары, ________ протондары,
________ нейтрондары бар. Реттік № 17 болатын химиялық элементтің атомының ядро
заряды ______тең. Оның атомында ______ нейтрон бар.
Дескриптор Білім алушы
− атом құрамын жазады.
2. Түсініктер мен анықтамалары арасындағы сәйкестікті анықтаңыз.
Түсінік Түсінік анықтамасы
а) Химиялық элемент 1 ) х и м иялық қасиетін анықтайтын заттың кіші
бөлшегі
b) атом 2) химиялық бөлінбейтін ең кіші бөлшек
c) молекула 3) атомдардың әр түрінен тұратын зат
d) жай зат 4) атомдардың бір түрінен тұратын зат
e) күрделі зат 5) анықталған атом түрі
Дескриптор Білім алушы
− түсініктер мен анықтамалары арасындағы сәйкестікті анықтайды.
3. Кестедегі элементтердің элементар бөлшектерін дұрыс жазып, атаңыз және кестені
толтырыңыз.
Химиялық
элемент таңбасы
Аталуы Протон саны Нейтрон
саны
Электрон
саны
S
Алюминий
14
20
K
29
Дескриптор Білім алушы
− элементтердің таңбасын жазады;
− элементтің атауын дұрыс атайды;
− элементтердің протон санын көрсетеді;
− элементтердің нейтрон санын көрсетеді;
− элементтердің электрон санын көрсетеді.
30
Бөлім/Тақырып 7.2A Атомдар. Молекулалар. Заттар
Оқу мақсаты 7.1.2.7 Изотоп түсінігін білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Изотоптардың анықтамасын тұжырымдайды
• Элементтердің изотоп құрамына мысал келтіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Суретте сутектің изотоптары: протий, дейтерий және тритий берілген.
Протий Дейтерий Тритий
(а) Бір химиялық элементтің изотоптары арасындағы ұқсастықты көрсетіңіз
_____________________________________________________________________
(b) Бір химиялық элементтің изотоптары арасында қандай айырмашылық бар екенін
көрсетіңіз
_____________________________________________________________________
(с) «Изотоп» ұғымы анықтамасын тұжырымдаңыз.
Изотоптар – ________________________________бірдей,
бірақ,______________________________________________________ түрі.
Дескриптор Білім алушы
− бір химиялық элементтің изотоптары арасындағы ортақ белгіні
көрсетеді;
− бір химиялық элементтің изотоптары арасындағы
айырмашылықты көрсетеді;
− изотоптардың анықтамасын құрастырады.
2. (а) Сутектің изотоптары үшін атомдық массасы мен құрамын көрсетіңіз:
Сутектің изотопы протий дейтерий тритий
протон саны
нейтрон саны
электрон саны
атомдық массасы
31
(b) Оттектің изотоптары үшін атомдық массасы мен құрамын көрсетіңіз:
Оттектің изотопы
16
О
17
О
18
О
8 8 8
протон саны
нейтрон саны
электрон саны
атомдық массасы
(c) Басқа элементтердің изотоптарына мысал келтіріңіз:
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− сутектің изотопы үшін құрамы мен атомдық массасын көрсетеді;
− оттектің изотопы үшін құрамы мен атомдық массасын көрсетеді;
− басқа элементтің изотоптарына мысал келтіреді.
32
Бөлім/Тақырып 7.2В Ауа. Жану реакциясы
Оқу мақсаты 7.3.1.1 Ауа құрамын білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ауаның сапалық және мөлшерлік құрамын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Ауаның сапалық құрамын кестеге толтырыңыз.
Құрамдық бөлігі Газдардың мөлшері % есебімен
Көлемі бойынша
Дескриптор Білім алушы
− ауаның құрамын кестеге толтырады;
− ауаның құрамын көлемі бойынша кестеге толтырады.
33
Бөлім/Тақырыбы 7.2В Ауа. Жану реакциясы
Оқу мақсаты 7.3.1.2 Заттардың жану кезінде ауаның құрамына кіретін
оттектің жұмсалатындығын білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ауаның құрамын анықтайды
• Заттың жануы кезінде ауаның, оттектің жұмсалатынын
айтып, оның салдарын түсіндіреді
• Жану реакциясы өнімдерін атайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Ернар жанып тұрған майшамды суға толтырылған ыдысқа салды.
Май шамды стақанмен төңкеріп жапты.
Бір уақыттан кейін май шам сөнді, сол кезде судың деңгейі 1/5 бөлікке көтерілді.
1. Ауа құрамын атаңыз.
2. (а) Стақанмен жанып тұрған май шамды жапқан кезде, май шам жалыны баяу өшетінін
түсіндіріңіз.
(b) Майшам сөнген кезде, астындағы су деңгейінің көтерілу себебін түсіндіріңіз.
3. Майшам жанғанда түзілетін реакция өнімдерін атаңыз.
Дескриптор Білім алушы
− ауаның құрамына кіретін заттарды атайды;
− жану үдерісінің тоқтайтынын айтады;
− су денгейінің көтерілу себебін түсіндіреді;
− жану реакциясының өнімдерін атайды.
34
Бөлім/Тақырып 7.2В Ауа. Жану реакциясы
Оқу мақсаты 7.3.1.3 Атмосфералық ауаны ластанудан қорғаудың маңызын
түсіну
Бағалау критерийі Білім алушы
• Атмосфералық ауаны ластанудан қорғаудың маңызы
туралы қорытынды жасайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Ауаны ластаушылар мен оны қорғау жолын сәйкестендіріңіз.
Ауаны ластаушылар Оны қорғау жолы
Автомобильдердің отын жағу
өнімдері
Газ тазартатын және шаң ұстағыш аппараттар
Өндіріс қалдықтары Қалдықсыз технология ойлап табу
Ормандағы өрттер Электрофильтрлер
Жылу электростанциялары ан
бөлінетін шаңдар мен қалдықтар
Санитарлық нормаларды сақтау
Ауаны қорғау Жақсы жұмыс жасайтын двигатель болса,
шығаратын газдың мөлшері нормадан аспайды
Дескриптор Білім алушы
− ауаны ластаушылар мен оны қорғау жолын сәйкестендіреді.
35
Бөлім/Тақырып 7.2В Ауа. Жану реакциясы
Оқу мақсаты 7.3.1.4 Затты жағуға қажетті жағдайларды және жану
реакциясының өнімдерін білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Затты жағуға қажетті жағдайларды және жану
реакциясының өнімдерін айтады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Жануды қолдайтын және болдырмайтын жағдайларды атап, кестені толтырыңыз.
Жануды қолдайтын
жағдайлар
Жануды тоқтатын
жағдайлар
Жануды тоқтату
әдістері
Дескриптор Білім алушы
− жануды қолдайтын жағдайларды атайды;
− жануды болдырмайтын жағдайларды атайды;
− жануды тоқтату әдістерін атайды.
2. Практикалық жұмыс «Күкірттің, фосфордың және темірдің ауада және
оттекте жануын салыстыру».
Мақсат: оттектің ең маңызды қасиеті жануды қолдайтынын көрсету.
Құралдар мен реактивтер: тығынмен жабылған 500 мл оттек газы бар 4 колба, заттарды
жағуға арналған қасықтар, күкірт, қызыл фосфор, көмір, темір, спиртшам.
Жұмысқа дайындық: 4 колбаға оттек газын жинау, 1 колбаның түбіне алдын-ала шамалы
құм салып (онда темірді жағамыз), күкірт және фосфорды жағуға арналған қасықтарды
алдын-ала газ тәрізді заттардың шығып кетпеуі үшін тығындарға бекітіңіз.
Жұмыс барысы:
Спиртшамның жалынында жағуға арналған қасықтарда күкірт, фосфор, темірді
кезекпен қыздырыңыз. Заттардың ауада және таза оттегінде жану белсенділігін
салыстырыңыз.
Тәжірибе №1. «Күкіртті оттекте жағу».
Темір қасыққа күкірттің кесегін салып, спирт шамның жалынында қыздырыңыз. Күкірт
ауада қалай жанады?
36
Жанып жатқан күкіртті оттегі бар колбаға салыңыз. Енді ол қалай жанады
Тәжірибе №2. «Фосфорды оттекте жағу».
Темір қасыққа шамалы қызыл фосфор салыңыз. Спирт шамында жағып, тез қасықты оттек
газы бар колбаға салыңыз. Болып жатқан құбылысты бақылаңыз.
Фосфорды жағу Күкіртті жағу
Дескриптор Білім алушы
− күкіртті оттекте және ауада жағып, байқалған құбылыс туралы
қорытынды жасайды;
− фосфорды оттекте және ауада жағып, байқалған құбылыс туралы
қорытынды жасайды;
− заттарды оттекте жағу неліктен белсенді жүретінін түсіндіреді;
− реакция өнімдерін атайды.
37
Бөлім/Тақырып 7.2В Ауа. Жану реакциясы
Оқу мақсаты 7.3.1.5 Тез тұтанатын, жанғыш және жанбайтын заттарға
мысалдар келтіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тез тұтанатын, жанғыш және жанбайтын заттарды
анықтайды
• Мысал келтіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Ұсынылған заттарды жану қабілетіне байланысты жанғыш, тұтанғыш, жанбайтын
деп үш топқа бөліңіз:
шырпы, этил спирті, мыс сымы, мәрмәр, антистатикалық сұйықтық, картон.
Кестенің әрбір бағанасын өзіңіз екі мысал келтіріп толтырыңыз.
Тез тұтанатын
заттар
Жанғыш заттар Жанбайтын
заттар
Дескриптор Білім алушы
− тез тұтанатын заттарды анықтайды;
− жанғыш заттарды анықтайды;
− жанбайтын заттарды анықтайды;
− тез тұтанатын заттарға екі мысал келтіреді;
− жанғыш заттарға екі мысал келтіреді;
− жанбайтын заттарға екі мысал келтіреді.
38
Бөлім /Тақырып 7.2В Ауа. Жану реакциясы
Оқу мақсаты 7.3.1.6 Заттардың таза оттекте жақсырақ жанатындығын түсіну
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ауа мен таза оттекте заттардың жану үдерістерін
салыстырады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Төмендегі жану суреттерін салыстырыңыз.
Қай суретте таза оттекте, ал қай суретте ауада жану үдерісі жүрді?
А. В.
А______________
B______________
Ұқсастық Айырмашылық
Оттекте жану
Ауада жану
Дескриптор Білім алушы
− жанудың жарқырап жануына байланысты анықтайды;
− екі суретті салыстырып айырмашылықты сәйкестендіреді.
39
Бөлім/Тақырып 7.2В Ауа. Жану реакциясы
Оқу мақсаты 7.3.1.7 Металдар мен бейметалдардың жануы кезінде
оксидтер түзілетіндігін білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Бейметалл және металл оксидтерін қышқылдық және
негіздік оксидтерге жіктейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Төменде медицина мен техникада кеңінен қолданылатын кейбір оксидтердің тарихи
атаулары мен формулалары берілген:
A) «күлдіргіш» газ – N2O;
B) қоңыр түсті газ – NO2;
C) гематит – Fe2O3;
D) глинозём – Al2O3;
E) кварц немесе кремнезём – SiO2;
F) сөндірілмеген әк – CaO;
G) иіс газы – СО;
H) көмірқышқыл газы – СО2.
Осы қосылыстарды кестеге бейметалл (қышқылдық) және металл (негіздік) оксидтерге
жіктеңіз.
ОКСИД
қышқылдық негіздік
Жіктеуді қандай принцип бойынша жүзеге асырдыңыз? Түсіндіріңіз.
Дескриптор Білім алушы
− қышқылдық оксидтердің формулаларын жазып, жіктейді;
− негіздік оксидтердің формулаларын жазып, жіктейді;
− өзінің пікірін түсіндіреді.
2. Мына берілген қосылыстар ішінен тек негіздік оксидтерді анықтап және оларды
атаңыз:
P2O5 , NH3, SO3 ,O2, KOH, Li2O, Fe2O3, NaOH, Al2 O3, CO2 , H2SO4.
Дескриптор Білім алушы
− қосылыстар ішінен тек негіздік оксидтерді анықтайды;
40
3-тоқсан
Бөлім/Тақырып 7.3А Химиялық реакциялар
Оқу мақсаты 7.3.4.1 «Қышқылдық» және «сабындылық» қасиеттер кейбір
табиғи қышқылдар мен сілтілердің белгілері болуы мүмкін
екендігін білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Табиғи қышқылдар мен сілтілерді және олардың
қасиеттерін атайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. (а) Төменде берілген суреттің 1 және 2-бағанында берілген заттардың қандай ортақ
қасиеттері бар? Осыған ұқсас қасиеттері болатын қандай заттарды білесіз?
Өзіңіз мысал келтіріңіз.
лимон қышқылы
айран
Жалпы қасиеттері -
сірке қышқылы
1 -сурет
?
41
Жалпы қасиеттері -
2-сурет
Дескриптор Білім алушы
− табиғи қышқылдардың қасиеттерін сипаттайды;
− табиғи сілтілердің қасиеттерін сипаттайды;
− табиғи қышқылға мысал келтіреді;
− табиғи сілтіге мысал келтіреді.
?
42
Бөлім/Тақырып 7.3А Химиялық реакциялар
Оқу мақсаты 7.3.4.2 Химиялық индикаторлар метилоранж, лакмус,
фенолфталеинді және олардың әр түрлі ортадағы түстерінің
өзгеруін білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Метилоранж, лакмус, фенолфталеин индикаторлар
көмегімен қышқылдар мен сілтілерді анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Лабораториялық тәжірибе «Ерітінділердің қышқылдық, негіздік ортасын
анықтау»
Мақсаты: қышқылдық, негіздік орталарды индикатордың түсін өзгертуі арқылы
анықтауды үйрену.
Құралдар мен реактивтер: сынауықтар, тұрғы, натрий гидроксиді, мыс (ІІ) хлориді, тұз
қышқылы, су, лакмус, фенолфталеин, метилоранж.
Жұмыс барысы:
Қышқылдың, сілтінің ерітінділеріне және суға 2 тамшыдан индикаторлардан қосыңыз.
Кестені толтырыңыз.
Индикатор атауы Индикатордың түсі
Бейтарап орта Қышқыл орта Сілтілік орта
Лакмус
Фенолфталеин
Метилоранж
Қорытынды:
Төмендегі кестеде ортаның реакциясына байланысты ерітінділер түстерінің боялуы
берілген.
Осы кестеде ортаға байланысты сәйкес келетін түстерді анықтап толықтырыңыз.
43
Дескриптор Білім алушы
− индикаторлардың ерітінділерге әсерін зерттейді;
− индикатор туралы анықтама жазып, қорытынды жасайды;
− ортаға байланысты сәйкес келетін түстерді анықтайды.
44
Бөлім\ Тақырып 7.3А Химиялық реакциялар
Оқу мақсаты 7.3.4.3 рН шкаласы негізінде әмбебап индикаторды қолданып,
сілтілер мен қышқылдарды анықтай алу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Берілген заттардың ортасын анықтайды
• Қышқылдық және сілтілік ортада әмбебап индикатор
қағаз түсінің өзгерісін көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1.Төменде берілген кесте мәліметтері бойынша ерітінілердің ортасын анықтаңыз.
Зерттелетін зат рН мәні
(әмбебап
индикатор қағазы)
Ерітіндінің ортасы
Лимон
Апельсин
Айран
Ас содасының ерітіндісі
Сұйық сабын
Жуғыш зат
Дескриптор Білім алушы
− қышқылдық және сілтілік ортада әмбебап индикатор қағазы түсінің
өзгерісін көрсетеді.
45
Бөлім/Тақырып 7.3А Химиялық реакциялар
Оқу мақсаты 7.3.4.4 «Антацидтік заттарды» қолдану мысалында
қышқылдардың бейтараптануын түсіну
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қышқылдар мен сілтілердің бір-бірін бейтараптау
әрекетін түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Жоғары қышқылдылық – бұл ең кеңінен таралған асқазан ауруының бірі болып
табылады. Адам асқазанындағы қышқылдылықтың мөлшерін азайту үшін «антацидті
дәрілік препараттар» қолданылады. Олардың бірнешеуі суретте берілген.
Антацидті заттар
Асқазандағы қышқылдылықтың мөлшерін азайту үшін антацидті заттардың
қолданылуы ең бастысы неге байланысты негізделгенін түсіндіріп беріңіз.
__________________________________________________________________________
Ерітіндінің сілтілік ортасын азайту үшін қандай заттарды қолдануға болады?
Неліктен?
__________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− антацидті препараттардың қышқылдарға әсер ету нәтижесін
түсіндіреді;
− ерітіндінің сілтілік ортасын азайтуға қажетті препараттарды
ұсынады.
46
Бөлім/Тақырып 7.3А Химиялық реакциялар
Оқу мақсаты 7.2.2.1 Сұйылтылған қышқылдардың қолдану аяларын және
олармен жұмыс жасау ережелерін атау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Сұйылтылған қышқылдардың қолдану аяларын және
олармен жұмыс жасау ережелерін атайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Төменде суретте берілген қышқылдарды қолдану аясын атаңыз. Мысал келтіре
отырып бос ұяшықтарды толтырыңыз.
Лимон
қышқылы
Күкірт
қышқылы
Қымыздық
қышқылы
Бор
қышқылы
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
Сіз өзіңізді химия пәнінің мұғалімі ретінде елестетіп көріңізші. Онда сіз, өзіңіздің
оқушыларыңызға химия лабораториясында немесе химия кабинетінде қышқылдармен
жұмыс жасаған кезде қандай қауіпсіздік ережесін сақтауын талап етер едіңіз?
Дескриптор Білім алушы
− суретте берілген қышқылдардың қолдану аясын атайды;
− қышқылдарды қолдану салаларына өзі мысал келтіреді;
− сұйытылған қышқылдармен жұмыс жасаған кезде қажетті
қауіпсіздік ережесін ұсынады.
47
Бөлім/Тақырып 7.3А Химиялық реакциялар
Оқу мақсаты 7.2.2.2 Сұйылтылған қышқылдардың әр түрлі металдармен
реакцияларын зерттеу және сутек газының сапалық
реакциясын жүзеге асыру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Сұйылтылған қышқылдардың әр түрлі металдармен
әрекеттесу мүмкіндігін анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Лабораториялық тәжірибе «Мырыштың сұйылтылған тұз қышқылымен
реакциясы»
Мақсаты: мырыштың сұйылтылған тұз қышқылымен әрекеттесуін зерттеу.
Құралдар мен реактивтер: мырыш металы, тұз қышқылының ерітіндісі, сынауықтар,
тұрғы.
Жұмыс барысы:
Сынауыққа 1-2 дана мырыш түйіршігін салып, үстіне сұйылтылған тұз қышқылын
құйыңыз. Не байқадыңыз?
Реакция өнімдері қандай заттар болып табылады?
Сутек газының сапалық реакциясын сипаттаңыз.
Тәжірибенің
тақырыбы
Бақылау нысаны Реакция теңдеуі
Мырыштың
сұйылтылған тұз
қышқылымен
реакциясы
Қорытынды: электрохимиялық кернеу қатарында сутегіне дейін тұрған металдар
______________________________________________________________________
______________________________________________________түзе әрекеттеседі.
Дескриптор Білім алушы
− мырыштың сұйылтылған тұз қышқылымен әрекеттесу үдерісін
сипаттайды;
− бақылау нысанын жазады;
− реакция теңдеуін сөзбен жазады;
− реакцияның қорытындысын тұжырымдайды.
48
Бөлім/Тақырып 7.3А Химиялық реакциялар
Оқу мақсаты 7.2.2.4 Кейбір карбонаттардың сұйылтылған қышқылдармен
реакцияларын зерттеу және көмірқышқыл газының сапалық
реакциясын жүзеге асыру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Кейбір карбонаттардың сұйылтылған қышқылдармен
реакцияларын зерттейді
• Сұйылтылған қышқылдар мен кейбір карбонаттар
өнімдерін анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Практикалық жұмыс «Сұйылтылған
қышқылдар мен карбонаттардың әрекеттесуі».
Мақсаты: Карбонаттардың сұйылтылған қышқылдармен
әрекеттесуін және алынатын өнімдерді зерттеу.
Құралдар мен реактив: тұз қышқылы, бор, сынауық, газ
өткізгіш түтік, тұрғы, әк суы, натрий гидроксиді, лакмус,
фенолфталеин.
Жұмыс барысы:
Сынауыққа бірнеше кесек бор салып, оған сұйылтылған
тұз қышқылын қосыңыз.
Сынауықты газ өткізетін түтікпен жабыңыз.
Түтіктің екінші ұшын 2-3 мл әк суы бар сынауыққа
салыңыз.
Бірнеше минут әк суынан газ көпіршіктерінің өтіп жатқанын бақылаңыз.
Сонан соң газ өткізетін түтіктің ұшын ерітіндіден суырып алып, дистилденген суда
шайыңыз да оны басқа 2-3 мл дистелденген суы бар сынауыққа салып, газ жіберіңіз.
Бірнеше минуттан соң түтікті ерітіндіден алып, алынған ерітіндіге көк лакмус қосыңыз.
Сұрақтарға жауап беріңіз:
1. Борға тұз қышқылын қосқанда не болады?
2. Көмір қышқыл газын әк суы арқылы өткізгенде алдымен ерітінді лайланып, сосын неге
ериді?
3. Көмір қышқылын дистилденген су арқылы өткізгенде не байқадыңыз? Реакция
теңдеулерін сөзбен) жазыңыз жəне кестеге толтырып, қорытынды жасаңыз.
( Реакция өнімдерін анықтаңыз. Жұмыс туралы есепті кестеге толтырыңыз.
Бақылау нәтижесі Сөзбен жазылған реакция теңдеуі Қорытынды
Дескриптор Білім алушы
- бақылау нәтижелерін атайды;
- реакция теңдеуін жазады;
- реакция өнімдерін анықтап, қорытынды жасайды.
49
Бөлім/Тақырып 7.3В Химиялық элементтердің периодтық кестесі
Оқу мақсаты 7.2.1.1 И. Дёберейнер, Дж. Ньюлендс, Д.И. Менделеевтің
еңбектерінің мысалында элементтердің жіктелуін білу және
салыстыру
Бағалау критерийі Білім алушы
• И.Дёберейнер, Дж. Ньюлендс, Д.И. Менделеевтің
элементтерді жіктеуін сипаттайды
• Әрбір теорияның артықшылығы мен кемшілігін
салыстырады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
И. Дёберейнер, Дж. Ньюлендс, Д.И. Менделеевтің элементтерді жіктеуін атауы және
мәні бойынша сипаттап, кестені толтырыңыз. Әрбір теорияның артықшылығы мен
кемшілігін салыстырыңыз. Химиялық элементтердің периодтық кестесінің жаңашыл
түрін жасау үшін әрбір ғалымның қосқан үлесін көрсетіңіз.
Қорытынды
И. Дёберейнердің қосқан үлесі ____________________________________________
Дж. Ньюлендстің қосқан үлесі _____________________________________________
Д.И. Менделеевтің қосқан үлесі ___________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− И.Дёберейнер, Дж. Ньюлендс, Д.И. Менделеевтің элементтерді
жіктеуін атауы және мәні бойынша сипаттайды;
− әрбір теорияның артықшылығы мен кемшілігін салыстырып
атайды;
− И. Дёберейнердің қосқан үлесін жазады;
− Дж. Ньюлендстің қосқан үлесін жазады;
− Д.И. Менделеевтің қосқан үлесін жазады.
1829 жыл 1865 жыл 1869 жыл
И. Дёберейнер Триадасы
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
Д.И. Менделеевтің
Периодтық кестесі
________________________
________________________
________________________
________________________
Дж. Ньюлендс,
Октавасы
________________________
________________________
________________________
50
Бөлім/Тақырып 7.3В Химиялық элементтердің периодтық кестесі
Оқу мақсаты 7.2.1.2 Периодтық кестенің құрылымын білу және сипаттау:
топтар мен периодтар
Бағалау критерийі Білім алушы
• Периодтық кестенің құрылымын сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Сұрақтарға жауап беріңіз:
1. Элементтер қатарында Si →P → S → Cl
A) бейметалдық қасиет артады
B) атомдағы протон саны төмендейді
C) атомдарда электрон қабатының саны артады
D) атомдардың жоғары оксидтерінің тотығу дәрежелері төмендейді
2. Металдық қасиет мына қатарда өседі:
A) Ca – Mg – Be
B) Ca – Sr – Rb
C) Al – Mg – Be
D) Ba – Na – Li
Дескриптор Білім алушы
− кіші периодтарда ядро зарядының мәні артқан сайын қай белгінің
артатынын көрсетеді;
− металдық қасиет өскен элементтер қатарын анықтайды;
51
Бөлім/Тақырып 7 .3С Салыстырмалы атомдық масса. Қарапайым
формулалар
Оқу мақсаты 7.1.2.8 Жердегі элементтердің басым бөлігі планеталардың
қалыптасу кезінде пайда болған изотоптар қоспасы түрінде
кездесетіндігін түсіну
Бағалау критерийі Білім алушы
• Табиғи изотоптардың құрылымын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Изотоптар туралы анықтаманы тұжырымдаңыз.
Изотоптар
дегеніміз_________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− изотоптар туралы анықтаманы тұжырымдайды.
2. Төмендегі кестеде берілген белгісіз изотоптарға сәйкес химиялық элементті анықтап,
изотоптардың протон, нейтрон, электрон сандарын анықтаңыз.
Бөлшек Химиялық
элемент таңбасы
Протондар саны Нейтрондар
саны
Электрондар
саны
30
14 Э
29
14 Э
29
14 Э
Дескриптор Білім алушы
− химиялық элементтің таңбасын анықтайды;
− протон санын анықтайды;
− нейтрон санын анықтайды;
− электрон санын анықтайды.
3. Егер табиғатта калийдің төмендегідей изотоптары
кездесетін болса, оның салыстырмалы
атомдық массасы қанша болатынын есептеңіз.
Элемент Изотоптары Атомдардың % мөлшері
К
39К 93,26
40К 0,01
41К 6,73
Дескриптор Білім алушы
− табиғатта бар изотоптар қоспасындағы элементтердің орташа
салыстырмалы атомдық массасын есептейді.
52
Бөлім/Тақырып 7.3С Салыстырмалы атомдық масса. Қарапайым
формулалар
Оқу мақсаты 7.1.2.9 Табиғи изотоптары бар химиялық элементтердің
атомдық массалары бөлшек сан болатындығын түсіну
Бағалау критерийі Білім алушы
• Химиялық элементтердің атомдық массаларын олардың
изотоптары массасының санын арифметикалық орта
ретінде есептейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Сутегі, оттегі, хлор, көміртегі изотоптары туралы мәліметті кестеге толтырыңыз:
Элемент Атомдық масса
(дөңгелектенген)
Изотоптары Табиғатта таралуы
(% есебімен)
Дескриптор Білім алушы
− элемент таңбасын жазады;
− атомдық массасын көрсетеді;
− изотоптар туралы мәліметті кестеге толтырады;
− табиғатта таралуын пайызбен көрсетеді.
2. Элементтердің салыстырмалы атомдық массасын олардың табиғи изотоптары
құрамымен есептеңіз.
Изотоптардың мольдік үлесі 24Mg, 25Mg және 26Mg болады, демек олардың таралуы 79,7;
9,8 және 10,5%. Магнийдің орташа салыстырмалы атомдық массасын есептеңіз.
Дескриптор Білім алушы
− элементтердің салыстырмалы атомдық массаларын олардың
табиғи изотоптары құрамымен есептейді.
3. Изотоптар 82
207X и 82
212X және изобаралардағы 81
210Y және 84
210Z протондар,
нейтрондар, электрондар санын анықтап, кестеге толтырыңыз. Осы элементтерді
атаңыз.
Элемент символы Электрондар саны Протондар саны Нейтрондар сан
53
Бөлім/Тақырып 7.3С Салыстырмалы атомдық масса. Қарапайым
формулалар
Оқу мақсаты 7.1.2.10 Салыстырмалы атомдық массаның анықтамасын
білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Химиялық элементтердің салыстырмалы атомдық
массасы жайлы анықтаманы тұжырымдайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Берілген сөздерді қолдана отырып анықтаманы толықтырыңыз,
Салыстырмалы атомдық масса (Аг) дегеніміз..........., ..................
көрсетілген атомы массасының атомдық
химикалық элемент салыстырмалы
бірлікпен (а.м.б.)
орташа мәні
2. Ол осы элемент атом массасының көміртек атом массасының 1/12 бөлігінен неше
есе артық екенін көрсетеді. (1,67 • 10-27кг).
Берілген мән Аr (Na) = 23 а. м. б. нені білдіретінін түсіндіріңіз?
Дескриптор Білім алушы
− химиялық элементтердің атомдық массасы жайлы анықтаманы
тұжырымдайды;
− натрий атомының абсолютті массасының мәнін түсіндіреді.
Дескриптор Білім алушы
− элемент символын көрсетеді;
− электрон санын көрсетеді;
− ядродағы протондар санын көрсетеді;
− ядродағы нейтрон санын көрсетеді.
54
формулалар
Оқу мақсаты 7.1.2.15 Элементтердің атауларын, валенттілікті және
олардың қосылыстардағы атомдық қатынастарын қолдана
отырып, биэлементті химиялық қосылыстардың
формулаларын дұрыс құра білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Элементтердің атауларын және олардың атомдық
қатынастарын, в аленттілікті қ олдана о тырып
бинарлы химиялық қосылыстардың формулаларын
жазады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Мысалды қолдана отырып кестені толтырыңыз:
№ Химиялық элементтер Атомдық қатынасы Химиялық
формуласы
1 Кальций + Көміртек 1,56 : 3,12 CaC2 (мысал)
2 Калий + Хлор 1,34 : 1,34
3 Марганец + Оттек 1,15 : 2,3
Химиялық элементтер Валенттілік Химиялық
формуласы
4 Натрий + Хлор I және I NaCl (мысал)
5 Темір + Оттек III және II
6 Көміртек + Сутек IV және I
Дескриптор Білім алушы
− бинарлы химиялық қосылыстың формуласын құрайды.
55
Бөлім/Тақырып 7.3С Салыстырмалы атомдық масса. Қарапайым
Бөлім/Тақырып 7.3С Салыстырмалы атомдық масса. Қарапайым
формулалар
Оқу мақсаты 7.1.2.16 Химиялық қосылыстың формуласы бойынша
салыстырмалы молекулалық/ формулалық массасын есептеу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Заттың формуласы бойынша салыстырмалы
«молекулалық» массасын есептейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Заттың формуласы арқылы салыстырмалы молекулалық массасын есептеңіз.
№ Заттың атауы Молекула моделі Химиялық
формуласы
Салыстырмалы
молекулалық
массасы
1 сутек H2
2 оттек O2
3 су H2O
4 кальций
гидроксиді
(сөндірілген әк)
Са(ОН)2
5 күкірт қышқылы H2SO4
6 глюкоза C6H12O6
Дескриптор Білім алушы
− суреттерге қарап заттардың салыстырмалы молекулалық
массаларын есептейді.
56
4-тоқсан
Бөлім/Тақырып 7.4A Адам ағзасындағы химиялық элементтер және
қосылыстар
Оқу мақсаты 7.5.1.1 Тағам өнімдерін химиялық заттардың жиынтығы деп
түсіну
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тағамдық өнімдер химиялық заттардың жиынтығы
екеніне қорытынды жасайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Суреттегі тағамдық өнімдер және олардың химиялық құрамы туралы әңгіме
құрастырыңыз.
Дәрумендер Нәруыз
Көмірсулар Майлар
Дескриптор Білім алушы
− суреттерге қарап, тағамдық өнімдер және олардың химиялық
құрамы туралы әңгіме құрастырады.
57
2. Адам ағзасына қажет тағамдық өнімдерді қоректік заттарға бай болуына байланысты
жіктеңіз:
грек жаңғағы, шекілдеуік майы, сиыр еті, жұмыртқа, картоп, айран, нан, күріш,
қияр, апельсин, зәйтүн майы, алма, сары май.
Тағам аты Құрамы
Нәруыз Көмірсу Майлар Дәрумендер
Дескриптор Білім алушы
− адам ағзасына қажет тағамдық өнімдерді қоректік заттардың бай
болуына байланысты жіктейді және кестені толтырады;
− кестеге нәруызды жіктейді;
− кестеге көмірсуды жіктейді;
− кестеге майды жіктейді;
− кестеге дәруменді жіктейді.
58
Бөлім/Тақырып 7.4A Адам ағзасындағы химиялық элементтер және
қосылыстар
Оқу мақсаты 7.5.1.2 Тағамдық өнімдердің бір қатарын: қант, крахмал,
(көмірсулар), нәруыз, майларды білу және анықтай алу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тағамдық өнімдерде қоректік заттардың бар екенін
анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Практикалық жұмыс «Тағам құрамындағы қоректік заттарды анықтау».
Құралдар мен реактивтер: мыс сульфатының ерітіндісі 1%-10мл, 2М натрий
гидроксиді-2мл, йодтың спирттегі ерітіндісі, 6 сынауық, 1 стақан, 6 тамшуыр, 1 қасық, 2
қағаз майлық немесе сүзгі қағазы.
Жұмыс барысы:
Сіздерге әртүрлі тағамдардың жиынтығы: жұмыртқа ақуызы, нан кесегі, банан, жаңғақ
немесе күнбағыс дәні, ет кесегі, жануар майы беріледі.
1. 4 сынауыққа тамшуырмен 2мл 2М натрий гидроксидінің ерітіндісін және 5 тамшы
1%-дық мыс сульфатының ерітіндісін қосып, ретімен 4 сынауықтың үстіне қант,
крахмал, жұмыртқа нәруызын және өсімдік майын тамшуырдың көмегімен қосып
шығыңыз.
2. Байқалған өзгерісті 1-кестедегі 2-бағанға жазыңыз.
3. Сынауыққа қанттың, крахмалдың, жұмыртқа нәруызы, өсімдік майының сулы
ерітіндісін дайындаңыз. Осы ерітіндінің үстіне бір тамшы йодтың спирттегі
ерітіндісін тамызып шығыңыз.
4. Байқалған өзгерісті 1-кестедегі 3-бағанға жазыңыз.
5. Қант, крахмал, жұмыртқа нәруызы және өсімдік майы ерітінділерінен таза шыны
таяқшаның көмегімен сүзгі қағазына жағыңыз. Түзілген дақты қыздырыңыз.
6. Байқалған өзгерісті 1-кестедегі 1-бағанға жазыңыз.
7. Тағамдық заттардың реактивтерге әсері бойынша қорытынды жасаңыз.
1-кесте. Тағам құрамындағы қоректік заттарға жасалған тәжірибе бойынша
байқалған өзгеріс нәтижелері
Қоректік
заттар
Реактивтің әсері
мыс гидроксиді йод
қант
крахмал
аққуыз
май
8. Тағам құрамындағы қоректік заттарға тәжірибе жүргізіңіз (нан кесегі, банан, картоп,
ет, жануар майы, жаңғақ). Бұл жұмысты жүргізу үшін әрбір тағамды жеке стақанға
салып үстіне су құйып езіңіз. Етті бірнеше минут бойы қайнатыңыз.
59
9. Байқалған өзгерісті 2-кестедегі бағандарға жазыңыз.
2-кесте. Тағам құрамындағы қоректік заттарға жасалған тәжірибе бойынша
байқалған өзгеріс нәтижелері
Қоректік
заттар
Реактивтің әсері
мыс гидроксиді йод
нан
банан
ет
жануар майы
Дескриптор Білім алушы
− қантқа реактивтердің әсерін анықтайды;
− крахмалға реактивтердің әсерін анықтайды;
− ақуызға реактивтердің әсерін анықтайды;
− нанға реактивтердің әсерін анықтайды;
− етке реактивтердің әсерін анықтайды;
− бананға реактивтердің әсерін анықтайды;
− жануар майына реактивтердің әсерін анықтайды;
− майға реактивтердің әсерін анықтайды.
60
Бөлім/Тақырып 7.4A Адам ағзасындағы химиялық элементтер және
қосылыстар
Оқу мақсаты 7.5.1.3 Адам ағзасына кіретін элементтерді (О, С, Н, N, Ca,
P, K) білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Адам ағзасының құрамына кіретін элементтерді атайды
• Адам ағзасының құрамына кіретін элементтерді
макроэлемент және микроэлементтерге жіктейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Адам ағзасына кіретін элементтерді атап, олардың маңызы және пайыздық
мөлшері туралы айтып, кестені толтырыңыз.
Элемент аты Маңызы Пайыздық мөлшері
Дескриптор Білім алушы
− адам ағзасына кіретін элементтерді атайды;
− элементтердің маңызы анықтайды;
− элементтердің пайыздық мөлшерін анықтайды.
2. (а) Адам ағзасы оттек, сутек, көміртек және басқадай химиялық
элементтерден тұрады. (суретті қараңыз). Егер Даниярдың массасы 60
килограмға тең болса, онда Даниярдың ағзасындағы көміртектің массасын
есептеңіз.
__________________________________________________________________________
61
(b) Мына элементтерді микро және макроэлементтерге жіктеңіз: K, Fe, Zn, Ca, F, Mg, P,
Cu.
Микроэлементтер Макроэлементтер
Дескриптор Білім алушы
− суретті пайдаланып көміртектің массасын есептейді; −
элементтерді микро- және макроэлементтерге жіктейді.
62
Бөлім/Тақырып 7.4A Адам ағзасындағы химиялық элементтер және
қосылыстар
Оқу мақсаты 7.5.1.4 Тыныс алу үдерісін түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тыныс алу үдерісінің химизмін түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Төменде суретте фотосинтез бен тыныс алу үдерісінің салыстырмалы сызбасы
берілген.
Сызбаны қолдана отырып тыныс алу үдерісі бойынша берілген кестені толтырыңыз.
Белгісі Тыныс алу
Қайда жүреді?
Қай газ бөлінеді?
Қай газ сіңіріледі?
Не бөлінеді (органикалық заттар және
энергия)?
Тәуліктің қай уақытында жүреді?
Дескриптор Білім алушы
− тыныс алу үдерісінің уақытын анықтайды;
− өтетін жерін анықтайды;
− сіңірілетін және бөлінетін заттарын анықтайды.
63
2. Лабораториялық жұмыс «Тыныс алу үдерісін зерттеу»
Құралдар мен реактивтер: 50 мл конус тәрізді колба, Г-тәрізді екі газ өткізгіш түтік,
шыныдан жасалған мундшук, резеңке түтіктің үш кесіндісі, Т-тәрізді шыны үштігі
(тройник), әк суы, тығын, дезинфекциялаушы ерітінді.
Жұмыс барысы:
1. Суретте берілгендей қондырғы
жинаңыз.
2. Әрбір колбаға ¼ көлеміндей әк
суын құйыңыз.
3. Мундштук түтігін
дезинфекциялаушы
ерітіндімен мақтаның көмегімен
жақсылап сүртіңіз.
4. Тереңірек тыныс алып, ауаны
аузыңызға толтырып, Мундштук
түтігінің көмегімен колбаға ауаны
үрлеңіз. Сұйықтық аузыңызға
тиіп кетпесін, сақ болыңыз. Ауа
қондырғыға қай колба арқылы
енеді?
5. Мундштук түтігі арқылы бірнеше
рет терең дем алыңыз және демді
сыртқа қарай шығарыңыз.
6. Өз бақылауыңызды түсіндіріңіз.
Дем алғанда және дем шығарған
кезде ауаның құрамы жайында
қорытынды жасаңыз.
1 – мундштук,
2 – үшбөлімді түтік,
3 – резеңке түтік,
4 – Г-тәрізді түтік
5 –резеңке тығын,
6,7 – колбалар.
Дескриптор Білім алушы
− суретте берілгендей етіп қондырғыны жинайды;
− қауіпсіздік техникасының ережесін сақтай отырып жұмысты
жүргізеді;
− дем алған кездегі ауаның құрамын анықтайды;
− дем шығарған кездегі ауаның құрамын
анықтайды.
64
Бөлім/Тақырып 7.4B Геологиялық химиялық қосылыстар
Оқу мақсаты 7.4.2.1 Жер қыртысында көптеген пайдалы химиялық
қосылыстар барын түсіну
Бағалау критерийі Білім алушы
• Пайдалы химиялық қосылыстардың кен орындарын
анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Пайдалы кендерді атап, пайдалы зат туралы айтып, кестені толтырыңыз.
Дескриптор Білім алушы
− пайдалы кендердің аттарын атайды;
− пайдалы затты атайды.
2. Елімізде кездесетін металл кендерін атап, қайда кездеседі және қайда
қолданатыны туралы мәліметті кестеге толтырыңыз.
Кеннің аты Қайда кездеседі? Қайда қолданады?
Дескриптор Білім алушы
− кен орындарын атайды;
− кен орындарының орналасқан аймағын анықтайды;
− қолданыс аясын сипаттайды.
65
Бөлім/Тақырып 7.4B Геологиялық химиялық қосылыстар
Оқу мақсаты 7.4.2.2 Кейбір минералдар мен пайдалы табиғи
қосылыстардың кендерге жататынын білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Кендерді құрамындағы анықталған металл және
олардың құрамындағы басқа да қосылыстарға қарап
жіктейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Темір және оның қоспаларынан тұратын қара металлургия құймаларын (шойын,
болат) құрамындағы металдарға және басқа элементтерге қарап сәйкестендіріңіз.
Кеннің аты Құрамы
Шойын 2% аз С және лигерлеуші қоспалар
Болат 2,4-3,8% С, Si. Mn
Сұр шойын 6% астам әр түрлі химиялық қосылыстар
Ақ шойын 93% Fe, 2-4.5% C, қалғаны P, Si, Mn, S
Дескриптор Білім алушы
− темір құймаларын құрамындағы металдарға және басқа
элементтерге қарап сәйкестендіреді.
2. Жер қыртысында металдар көбінесе қосылыстар түрінде кездеседі.
Минералдардан алынатын металдарды сәйкестендіріңіз.
1) Әктас A) Мыс
2) Боксит B) Кальций
3) Малахит C) Алюминий
Дескриптор Білім алушы
− минералдар атауы мен металдар атауын сәйкестендіреді.
66
Бөлім/Тақырып 7.4B Геологиялық химиялық қосылыстар
Оқу мақсаты 7.4.2.4 Қазақстан қандай минералды және табиғи
ресурстармен бай екендігін және олардың кен орындарын
білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қазақстан қандай минералды және табиғи
ресурстармен бай екендігін баяндайды
• Атласты қолданып, Қазақстанның кескін
картасында минералды және табиғи ресурстардың
орындарын белгілейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Химиялық диктантты аяқтаңыз.
Қазақстан көптеген пайдалы қазбаларға бай. Д.И. Менделеев кестесіндегі ___ элементтен
Қазақстан жерінде _____ тапқан. Сонымен қатар ____ элементтің қоры табылған.
Өндірісті ол элементтердің _____ қолданылады. Қазақстан дүние жүзінде
__________________ қоры жөнінен бірінші орын, ____ , ____ , ____ қорлары жөнінен
екінші, ____ , _____ үшінші, ______ төртінші, _____ алтыншы орын алады. Пайдалы
қазбалардың қорының көлемі жөнінен Қазақстан ТМД елдерінің ішінде
___________________ орын алады.
Дескриптор Білім алушы
− Қазақстан қанша және қандай қазбаларға бай екенін атайды;
− өндірісті элементтердің қаншасы қолданатынын анықтайды;
− Қазақстанның дүние жүзінде элементтердің қоры жөнінен
қандай орында екенін анықтайды.
2. (а) Атласқа қарап, Қазақстанның кескін картасына минералды және табиғи
ресурстардың орындарын белгілеңіз.
(b) Қазақстан пайдалы қазбаларға бай ел қатарына кіреді. Қай өңірде полиметалды
кендер көп кездеседі.
A. Қостанай облысы
67
B. Шығыс Қазақстан облысы
C. Батыс Қазақстан облысы
D. Алматы облысы
(с) Қазақстан мыс кен өндірудің орасан зор қорына ие. Негізгі кен өндірісінің түрлерін
мысты құмтастар (71%) және мыс-порфирлі (24%) құрайды. 1-сурет бойынша
Қазақстанда мыс рудасы негізгі көлемде өндірілетін аймақты кескін картада белгілеңіз.
Дескриптор Білім алушы
− атласқа қарап, Қазақстанның контурлық картасында минералды
және табиғи ресурстардың орындарын белгілейді;
− полиметалды кендерді өндіру аймағын көрсетеді;
− Қазақстанда мыс рудасы негізгі көлемде өндірілетін аймақты
кескін картада белгілейді.
68
Бөлім/Тақырып 7.4B Геологиялық химиялық қосылыстар
Оқу мақсаты 7.4.2.3 Металды алу үшін кенді өңдеу үдерісін сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Кеннен металдарды алу үдерісін сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Химиялық диктантты аяқтаңыз.
Бос күйіндегі металдарға __________________________________________
сияқты металдар жатады. Металдардың жер қойнауында кездесетін қосылыстарын
_______________________________ деп атайды. Минералдарда металдар көбінесе
____________________________________________________түрінде болады. Егер
минералдардың металы көп болса, онда ондай қоспаны ____________________ деп
атайды. Кеннің құрамында әр түрлі металдардың минералдары болса, онда
_____________________________________ деп аталады. Кеннің құрамынан металл
өндірумен айналысатын өндіріс саласы _____________ деп аталады. Металллургия
_______________________________болып екіге бөлінеді. Металдарды алу әдістері
_____________________________ әдістер тобына жіктеледі. Пирометаллургиялық әдістер
_____________________болып бөлінеді. Ал гидрометаллургиялық әдіс ретінде
__________ қолданылады.
Дескриптор Білім алушы
− кеннен металдарды алу үдерісін сипаттайды.
КЕН МЕТАЛЛ
2.Домна пешінде темір өндірудің төмендегі үрдістерін
рет-ретімен орналастырып нөмірлеңіз:
69
Ыстық ауа үрлеу
Балқыған темірді бөліп алу
Қалдық газдарды шығару
Темір кені, кокс жəне əктасты пешке салу
Темір кенінің көміртек монооксидімен тотықсыздануы
Кокстың оттекпен əрекеттесуі
Агломерациялау
Білім алушы
− темір өндірудің үрдістерін рет-ретімен орналастырады.
7.4B Геологиялық химиялық қосылыстар
Бөлім/Тақырып
Оқу мақсаты
7.4.2.5 Табиғи ресурстарды өндірудің қоршаған
ортаға әсерін зерделеу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Табиғи ресурстарды өндірудің қоршаған
ортаға әсерін анықтайды
Ойлау дағдыларының деңгейі Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. «Адамның қоршаған ортаға әсері» кестесін толтырып, табиғи ресурстарды өндіретін
өндірістік кешендердің қоршаған ортаға тигізетін салдары туралы сипаттаңыз.
Салдарлар әсерін азайтатын шараларды ойластырыңыз.
Табиғи ресурстарды өндіретін
өндірістік кешендер
Олардың қоршаған ортаға
әсері
Әсерін азайтатын
шаралар
Дескриптор Білім алушы
− табиғи ресурстарды өндіретін өндірістік кешендерді атайды;
− өндірістік кешендердің қоршаған ортаға әсерін сипаттайды;
− әсерін азайтатын шараларды ұсынады.
2. Жер қыртысындағы пайдалы қазбалардың өндірілуі тау-кен, ұңғымаларды
бұрғылау, шахтаның дамуына байланысты. Әрбір әдіс қоршаған ортаға өз зиянын
тигізетіні анық.
(a) Пайдалы қазбаларды өндірудің қоршаған ортаға тигізетін оң әсерін жазыңыз.
_______________________________________________________________________________
(b) Пайдалы қазбаларды өндірудің кері әсерін жазыңыз.
_______________________________________________________________________________
(с) Пайдалы қазбаларды өндіру кезінде ауаны көп мөлшерде ластайтын газды атаңыз.
_______________________________________________________________________________
(d) Парниктік газдардың көбеюінің салдарын сипаттаңыз.
70
_______________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− пайдалы қазбаларды өндірудің оң әсерін жазады;
− пайдалы қазбаларды өндірудің кері әсерін жазады;
− ауаны ластайтын газдың түрін анықтайды;
− парниктік газдардың көбеюінің салдарын жазады.