ТЖБ ҚЖБ Биология 10-сынып (жаратылыстану-математикалық бағыт)

«Биология» пәнінен
тоқсандық жиынтық бағалауға арналған спецификация
10-сынып
(жаратылыстану-математикалық бағыт)
Нұр-Сұлтан, 2019
2
МАЗМҰНЫ
1. ТОҚСАН БОЙЫНША ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУДЫҢ МАҚСАТЫ 3
2. ТОҚСАН БОЙЫНША ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУДЫҢ МАЗМҰНЫН АНЫҚТАЙТЫН
ҚҰЖАТТАР 3
3. КҮТІЛЕТІН НӘТИЖЕЛЕР 3
4. ОЙЛАУ ДАҒДЫЛАРЫНЫҢ ДЕҢГЕЙІ 4
5. ТОҚСАНДАРҒА ОЙЛАУ ДАҒДЫЛАРЫНЫҢ ДЕҢГЕЙІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ
ТЕКСЕРІЛЕТІН МАҚСАТТАРДЫ БӨЛУ 4
6. ТОҚСАН БОЙЫНША ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУДЫ ӨТКІЗУ ЕРЕЖЕЛЕРІ 4
7. МОДЕРАЦИЯ ЖӘНЕ БАЛЛ ҚОЮ 5
1-ТОҚСАН БОЙЫНША ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУҒА АРНАЛҒАН СПЕЦИФИКАЦИЯ 6
2-ТОҚСАН БОЙЫНША ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУҒА АРНАЛҒАН СПЕЦИФИКАЦИЯ 17
3-ТОҚСАН БОЙЫНША ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУҒА АРНАЛҒАН СПЕЦИФИКАЦИЯ 28
4-ТОҚСАН БОЙЫНША ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУҒА АРНАЛҒАН СПЕЦИФИКАЦИЯ 40
3
1. Тоқсан бойынша жиынтық бағалаудың мақсаты
Тоқсан бойынша жиынтық бағалаудың мақсаты білім алушылардың тоқсан
барысында меңгерген білім, білік және дағдыларын анықтауға бағытталған.
Жиынтық бағалау күтілетін нәтижелер жетістігін және тоқсанға жоспарланған оқу
мақсаттарына жеткендігін тексереді.
2. Тоқсан бойынша жиынтық бағалаудың мазмұнын анықтайтын құжаттар
Жалпы орта білім беру деңгейінің жаратылыстану-математикалық бағыттағы 10-11-сыныптарға арналған «Биология» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу
бағдарламасы
3. Күтілетін нәтижелер
Біледі және қолданады
- алғашқы биологиялық түсініктер;
- тәжірибе мен практикалық жұмыстарды орындау барысында қауіпсіздік техника
ережелері;
- тірі ағзаларда жүретін биологиялық үрдістер;
- биологиялық үрдістердің маңызы;
- тірі табиғаттағы құбылыстар мен үрдістерді, обьекттерді сипаттау үшін арналған
негізгі биологиялық түсініктер мен терминдер;
- биологиялық обьектілердегі физикалық және химиялық үрд істер мен
құбылыстардың өту шарттарын түсіндіру үшін алынған білімдер.
4
4. Ойлау дағдыларының деңгейі
Ойлау
дағдыларының
деңгейі
Сипаттама Ұсынылатын тапсырмалар
түрлері
Білу және
түсіну
Белгілі фактілерді, терминдерді, әдістер
мен амалдарды білу.
Заттар туралы ақпараттарды дұрыс
қабылдау, болжау немесе ақпаратты
түсіндіру арылы түсініктерін көрсету.
Дәрежесін бағалау үшін көп
дұрыс жауапты таңдауды қажет
ететін тапсырмалар (КДЖ)
және\немесе қысқа жауапты (ҚЖ)
тапсырмалар қолдану ұсынылады
Қолдану Әртүрлі контексттерде және жаңа
жағдайларда ақпарат пен бұрын
алынған білімді қолданады.
Оқытылған әрекеттердің түрлі
амалдарын
өзгертеді.
Дәрежесін бағалау үшін көп
дұрыс жауапты таңдауды қажет
ететін тапсырмалар (КДЖ) немесе
толық жауапты (ТЖ) қажет ететін
тапсырмалар қолдану ұсынылады
Жоғары деңгей
дағдылары
(талдау,
жинақтау,
бағалау)
Зерттелетін процестің құрамдас
бөліктерін зерттеу арқылы нәтижелер
мен ақпаратты түсіндіреді.
Бұрын алынған білімді үлгілерді жасау
үшін біртұтас бірлікке біріктіру; нақты
процестерді сипаттайтын модельдерді
түсіндіру; ақпараттардан көздерінен
туындайтын пайымдаулар.
Тиімділік немесе сенімділік туралы
шешім қабылдайды.
Дәрежесін бағалау үшін се қысқа
жауапты (ҚЖ) немесе толық
жауапты (ТЖ) қажет ететін
тапсырмалар қолдану ұсынылады
5. Тоқсандарға ойлау дағдыларының деңгейіне байланысты тексерілетін мақсаттарды
бөлу
Тоқсан Білу және түсіну Қолдану
Жоғары деңгей
дағдылары
I 30% 50% 20%
II 24% 46% 30%
III 20% 50% 30%
IV 13% 55% 32%
Барлығы 27% 62% 11%
6. Тоқсан бойынша жиынтық бағалауды өткізу ережелері
Тоқсан бойынша жиынтық бағалау кезінде кабинетіңіздегі көмек ретінде қолдануға
мүмкін болатын кез келген көрнекі құралдарды (диаграммалар, кестелер, постерлер,
плакаттар немесе карталарды) жауып қойған дұрыс.
Тоқсан бойынша жиынтық бағалау басталмас бұрын нұсқаулық оқылып, білім
алушыларға жұмыстың орындалу ұзақтығы хабарланады. Білім алушыларға жұмыс
барысында бір-бірімен сөйлесулеріне болмайтындығы ескертіледі. Нұсқаулықпен
таныстырып болғаннан кейін білім алушыларға тоқсан бойынша жиынтық бағалау
басталғанға дейін түсінбеген сұрақтарын қоюға болатындығы туралы айтылады.
Білім алушылардың жұмысты өздігінен орындап жатқандығына, жұмысты орындау
барысында көмек беретін қосымша ресурстарды, мысалы: сөздіктер немесе калькуляторлар
(спецификацияда рұқсат берілген жағдайлардан басқа уақытта) пайдалануларына
5
мүмкіндіктерінің жоқ екендігіне көз жеткізіледі. Олардың жұмыс уақытында бір-біріне
көмектесулеріне, көшіріп алуларына және сөйлесулеріне болмайтындығы ескертіледі.
Білім алушыларға дұрыс емес жауапты өшіргішпен өшірудің орнына, қарындашпен
сызып қою ұсынылады.
Жұмыс барысында нұсқаулыққа немесе жұмыстың ұзақтығына қатысты білім
алушылар тарапынан қойылған сұрақтарға жауап беруге болады. Жекелеген білім
алушыларға көмек беруге негізделген кез келген ақпаратты оқуға, айтуға, өзгертіп айтуға
немесе көрсетуге тыйым салынады.
Тоқсандық жиынтық бағалаудың аяқталуына 5 минут уақыт қалғандығын хабарлап
отыру қажет.
Тоқсандық жиынтық бағалау аяқталғаннан кейін білім алушылардан жұмыстарын
тоқтатып, қалам/қарындаштарын партаның үстіне қоюларын өтіну керек.
7. Модерация және балл қою
Барлық мұғалімдер балл қою кестесінің бірдей нұсқасын қолданады. Модерация
үдерісінде бірыңғай балл қою кестесінен ауытқушылықты болдырмау үшін жұмыс үлгілерін
балл қою кестесіне сәйкес тексеру қажет.
6
1-ТОҚСАН БОЙЫНША ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУҒА АРНАЛҒАН СПЕЦИФИКАЦИЯ
1-тоқсан бойынша жиынтық бағалауға шолу
Ұзақтығы - 40 минут
Балл саны – 30 балл
Тапсырма түрлері:
КТБ - көп таңдауы бар тапсырмалар;
ҚЖ - қысқа жауапты қажет ететін тапсырмалар;
ТЖ - толық жауапты қажет ететін тапсырмалар.
Жиынтық бағалаудың құрылымы
Тоқсан бойынша жиынтық бағалауда әр түрлі тапсырмалар типтері пайдаланылды:
қысқа/ толық жауапты тапсырмалар.
Бұл нұсқада бірнеше жауаптан таңдауды қажет ететін, қысқа және толық жауапты
қажет ететін 15 тапсырма бар.
Қысқа жауапты қажет ететін тапсырмаларда оқушы жауапты сандық мән түрінде, сөз
немесе қысқа сөйлем түрінде жазады.
Толық жауапты қажет ететін тапсырмаларда оқушы максималды балл жинау үшін
тапсырмадағы тізбекті әрекеттерді орындай отырып, шешімін табады. Оқушының таңдау
және математикалық контекст тізбегіндегі математикалық тәсілдерді қолдана алу қабілеті
бағаланады. Тапсырмаларда бірнеше құрылымдық бөлімдер/сұрақтар болуы мүмкін.
7
1-тоқсандағы жиынтық бағалау тапсырмаларының сипаттамасы
Бөлім Тексерілетін мақсаттар Ойлау
дағдысының
дәрежесі
Тапсырм
а саны*
Тапсырм
а № *
Тапсырм
а типі *
Орындау
уақыты,
мин*
Балл* Бөлім
бойынш
а балл
10.1А
Молекула
лық
биология
және
биохимия
10.4.1.1 Жердегі тіршілік үшін судың іргелілі
маңызын түсіндіру
Білу және
түсіну,
қолдану
2 1,7 КТБ/ ҚЖ 4 3
16
10.4.1.2 Көмірсуларды құрылымы, құрамы
және қызметтері бойынша жіктеу
Білу және
түсіну
1 2 КТЖ 1 1
10.4.1.4 Майлардың химиялық құрылысы
мен қызметтерін сипаттау
Білу және
түсіну,
қолдану
2 3,8 КТБ ҚЖ 5 2
10.4.1.5 Нәруыздарды олардың құрылымы,
құрамы, атқаратын қызметтері бойынша
жіктеу
Қолдану 2 4,14 ҚЖ 5 3
10.4.1.8 ДНҚ құрылымы мен қызметі
арасындағы байланысты орнату
Жоғары
деңгей
дағдылары
2 9,12 ҚЖ/ТЖ 5 6
10.4.1.10 РНҚ типтерінің құрылысы мен
қызметтерін ажырату
Жоғары
деңгей
дағдылары
1 5 ҚЖ/ТЖ 2 1
10.1В
Жасушалы
қ биология
10.4.2.1 Электронды микроскоп арқылы
көрінетін жасуша органоидтерінің құрылысы
мен қызметтерінің ерекшеліктерін түсіндіру
Қолдану 1 11 ҚЖ / ТЖ 5 4
10
10.4.2.2 Жасуша мембранасының сұйық
кристалды моделін пайдаланып, жасуша
мембранасының құрылымы, қасиеттері және
қызметтері арасындағы байланысты орнату
Білу және
түсіну,
қолдану
2 6,10
КТБ/
ҚЖ/ТЖ
5 3
10.4.2.3 Прокариот және эукариот
жасушаларының құрылым ерекшеліктері мен
қызметтерін салыстыру
Қолдану 1 13 ҚЖ 3 3
8
10.1С
Қоректену
10.1.2.1 Әр түрлі жағдайлардың
(температура, pH, субстрат пен
ингибитор концентрациясы
Жоғары деңгей
дағдылары
1 15
КТБ/
ТЖ
5 4 4
Барлығы 30 30
Ескерту: * - өзгеріс енгізуге болатын бөлімдер
9
«Биология» пәнінен 1 тоқсан бойынша жиынтық бағалауға арналған тапсырмалар
1. Н және О арасындағы ковалентті байланыс, су молекулаларының полярлы болуын
қамтамасыз етеді, себебі:
A) O және H электртерістілігі бірдей болып келеді
B) O-ң электртерістілігі H-ге қарағанда жоғары
C) H -ң электртерістілігі O-ге қарағанда жоғары
D) Н және О арасында сутектік байланыс
[1]
2. Лактоза –сүт құрамында кездесетін тотықсыздандырғыш қант, глюкоза мен галактоза
молекулаларынан тұратын дисахарид.
1-сурет
2-суреттегі екі моносахарид арасындағы Х байланысты анықтаңыз:
A) α(1.2) – гликозидтік байланыс
B) α(1.6)- гликозидтік байланыс
C) α(1.4) – гликозидтік байланыс
D) β(1.4) – гликозидтік байланыс
[1]
3.Төменде берілген тұжырымдардың қайсы қатты майлардың денсаулыққа кері әсер ету
себебін түсіндіре алады?
A) Қатты майлар басқа липидтерге қарағанда қан тамырларында ұзақ сақталады
B) Қатты майлар өсімдік майларымен бірге ағзада жылдам ыдырайды
C) Қатты майлардың энергия тиімділігі екі есеге жоғары болады
D) Қатты майлардың химялық құрылысында қос байланыстар болады
[1]
4. 2-суретті пайдалана отырып, химиялық реакцияға қатысатын заттарды А , В, пайда
болатын өнімді С, күрделі заттың түзілуі E мен ыдырауын F сипаттайтын реакция
түрлерін және күрделі заттардың арасындағы D химиялық байланысты анықтаңыз.
10
2-сурет
А заты B заты C өнім D химиялық
байланыс
E түзілу
реакциясы
F ыдырау
реакциясы
А Амин
қышқылы
Амин
қышқылы
Нәруыз Гликозидтік Гидролиз Конденсация
В Амин
қышқылы
Амин
қышқылы
Нәруыз Пептидтік Конденсация Гидролиз
С Амин
қышқылы
Амин
қышқылы
Көмірсу Гликозидтік Гидролиз Конденсация
D Амин
қышқылы
Амин
қышқылы
Май Пептидтік Конденсация Гидролиз
[1]
5. ДНҚ тізбегінен көшірілініп алынған а - РНҚ тізбегін дұрыс құрастырыңыз.
А а- РНҚ – 3
'
У-А-Ц-Г-Г-Ц-А-У-А-У-Ц-Г-У-А-Ц-Г-Г-Ц-А-У-А-У-Ц-Г 5'
В а- РНҚ – 5' А-Т-Г-Ц-Ц-Г-Т-А-Т-А-Г-Ц-А-Т-Т-Ц-Ц-Г-Т-А-Т-А-Г-Ц 3'
С а- РНҚ – 5
'
У-А-Ц-Г-Г-Ц-А-У-А-У-Ц-Г-У-А-Ц-Г-Г-Ц-А-У-А-У-Ц-Г 3'
D а- РНҚ – 3' А-Т-Г-Ц-Ц-Г-Т-А-Т-А-Г-Ц-А-Т-Т-Ц-Ц-Г-Т-А-Т-А-Г-Ц 5'
[1]
6. Жасуша мембранасының Сингера және Николсонның ұсынған «сұйық - мозайкалы»
моделін сипаттайтын тұжырымды анықтаңыз
A. Фосфолипидтер мен глобулярлы нәруыздардан құралған екі қабатты мембрана
B. Фосфолипидтер мен глобулярлы нәруыздардан құралған үш қабатты мембрана
C. Фосфолипидтер мен көмірсулардан құралған екі қабатты мембрана
D. Фосфолипидтер мен көмірсулардан құралған үш қабатты мембрана
[1]
7. 3-суретте Фенек – шөлді Сахарада мекен ететін түлкілердің бір түрі көрсетілген. Бұл
түлкілерде тері бездері болмайды. Олардың жылуды қалай реттейтіндігін судың
қасиеттерін негізге ала отырып, түсіндіріңіз.
11
3-сурет
[2]
8. Энергетикалық, жылу өткізгіштік қызметке ие триглицерид пен биологиялық жасуша
мембрананың негізгі құрамдас бөлігі болып саналатын фосфолипидтердің химиялық
құрылымындағы айырмашылықтарды сипатта.
[1]
9. 4-суретте ДНҚ молекуласының құрылымы берілген.
4-сурет
a) 1 санымен белгіленген құрылымдық компоненттін анықтаңыздар:
[1]
b) 4 санымен белгіленген бөліктің ДНҚ молекуласының бірінші реттік құрылымын
құрудағы маңызын сипаттаңыз:
[2]
10. 5-суретте жасуша мембранасының «сұйық-мозайкалы» моделін түзетін нәруыздардың
түрлері A-F бейнеленген. Нәруыздарды қызметімен сәйкестендіріңіз.
5-сурет
Жауап Жасуша мембранасындағы нәруыздардың қызметтері
Метаболизм үрдісі кезінде қажетті биологиялық молекулаларды
ыдыратып, фермент қызметін атқарады.
Заттардың жасуша ішіне немесе сыртына өту қызметін қамтамасыз ететін
белсенді және жеңілдетілген диффузия тасымалы жүзеге асады.
[2]
11. 6-суреттегі электронды микроскоп арқылы түсірілген, жасуша органеллалары
бейнеленген.
12
6-сурет
Заттардың жасушаішілік везикулалық тасымалдануын қамтамасыз ететін А және В
әріптерімен белгіленген органоидтарын анықтаңыз, олардың қызметтерін сипаттаңыз:
А__________________________________________________________________________
В__________________________________________________________________________
[4]
12. а) Белгісіз ДНҚ құрамын талдау барысында, ДНҚ құрамында 1089 Гуанин (G)
нуклеотиді бар екендігі анықталған және ол ДНҚ –ның 36 % құраған. Берілген мәліметті
пайдана отырып, ДНҚ құрылымының ерекшелігін сипаттау үшін, келесі есептеулер
жүргізіңдер:
 қалған нуклеотидтердің санын анықта;
 Жауабы: Т –…………; C –…………; А –………… .
[1]
b) Генетикалық ақпаратты тасымалдайтын және ақуыз синтезі қызметін атқарушы ДНҚ
молекуласының екінші реттік құрылымын сипаттаңыз:
___________________________________________________________________________
[2]
13. 7- суретте прокариот және эукариот жасушалары бейнеленген.
7-сурет
а) прокариот пен эукариот жасушаларын анықтаңыз
№______________________________________
№______________________________________
13
[1]
b) Саңырауқұлақ пен бактерия жасушаларының бір ұқсастығы мен айырмашылығын жазыңыз.
Ұқсастығы Айырмашылығы
Саңырауқұлақ
Бактерия
[2]
14. 8- суретте пайдалана отырып, нәруыздың үшінші реттік құрылымына мысал бола алатын
миоглобин мен ферменттер қасиеттерін түзуде маңызды орын алатын байланыс A, B, C,
D түрлерін анықтаңыздар.
[2]
8-сурет
15. Графикте субстрат концентрациясына қытысты реакция жылдамдығының өзгеруі
көрсетілген.
a) Ферменттің белсенділігіне субстрат концентрациясының әсерін X және У
белгілемелеріндегі үдерістерін анықтау арқылы түсіндіріңіз.
[2]
b) Фермент белсенділігіне әсер ететін басқа факторды анықтауға арналған зерттеу
жұмысы кезіндегі мүмкін болатын тәуелсіз және тәуелді айнымалыларды
анықтаңыз.
[2]
Реакцияның жылдамдығы
14
Балл қою кестесі
№ Жауап Балл Қосымша
ақпарат
1 В 1
2 D 1
3 А 1
4 В 1
5 С 1
6 А 1
7 -Судың жылу сыйымдылығы жоғары болуы, температураның
минималды көтерілуінен жылу энергиясын жұту қасиетімен
түсіндіруге болады. Су молекулаларының арасындағы сутектік
байланысты үзуге арналған жылуды сіңіре алуымен сипатталады.
Судың жылу сыйымдылығы температураның тез әрі жоғары
көтерілуіне жол бермейді. (Мысалы: өсімдіктер үшін
транспирация, жануарлар үшін терлеу)
-Фенек түлкісінің жылуды реттеу үшін ауданы жоғары құлақтары
қызмет етеді, яғни дененің қызып кетпеуі, құлақтарындағы ұсақ
қылтамыр арқылы, артық су молекулаларының арасындағы
сутектік байланысты үзу арқылы сыртқа буландырады,
нәтижесінде ағза салқындап, тұрақты температураны ұстайды.
-Сонымен қатар судың жылу өткізгіштігі денедегі жылудың тең
таралуын (мысалы: қан ағыны арқылы жүрек маңындағы жылуды
аяқ ұштарына жеткізу) қамтамасыз етеді. Фенекте дәл осы
принцип арқылы құлақ маңайындағы салатамыр қанындағы жылу
көктамырға беріледі де жылу барлық ағзаға таралып, қалыпты
температурада тіршілік етуге мүмкіндік береді.
Сондықтан судың жылу сыйымдылығы мен жылу өткізгіштік
қасиеттері ағзадағы жылудың қалыпты болып, таралуын және
тіршілік ортасы ретінде қызметін қамтамасыз етеді.
1
1
8 1.Триглицерид: май қышқылдары мен спирттердің күрделі
эфирлері, (май қышқылдарының үш қалдығынан), қарапайым
липидтер.
2. Фосфолипид: ол күрделі эфир, молекуласы глицерин
қалдығынан, май қышқылының екі қалдығынан, фосфор
қышқылының қалдығынан және азотты негіздерден тұрады,
күрделі липидтер.
1
9 Азотты негіз бен қант: 1 1
Қант-фосфорлы қаңқаның маңызы: ДНҚ молкуласының бірінші
реттік құрылымы 5' - 3' бағытта фосфодиэфирлі (ковалентті)
байланыстар арқылы түзілген нуклеотидтердің тізбегін құрады.
1
1
15
10 В Метаболизм үрдісі кезінде қажетті биологиялық
молекулаларды ыдыратып, фермент қызметін атқарады.
C Заттардың жасуша ішіне немесе сыртына өту қызметін
қамтамасыз ететін белсенді және жеңілдетілген
диффузия тасымалы жүзеге асады.
1
1
11 Везикулалық тасымалдануда тасымалданатын ақуыздар мен
липидтер көпіршік (липосома, мицелла) қабырғасын
(мембранасын) құрастырады.
Жасушаішілік везикулалық тасымалдау эндоплазмалық
ретикулум
(ЭПТ) мембранасынан басталады. Бұл жерде ақуыз
молекуласының
гликозилденуінің алғашқы кезеңдері етеді.
Содан кейін ақуыз молекулалары тасымалдау көпіршіктеріне
іріктелініп, Гольджи кешенінің цис-полюсіне өтеді. Гольджи
цистерналарыңда ақуыздардың гликозилденуі әрі қарай
жалғасады,
ал Гольджидің транс-полюсі мен транс-торларыңда ақуыздың
гликозилденуі толығымен аяқталады. Гольджи цистерналарынан
ақуыздар жиекті көпіршіктер арқылы өтеді. Гольджидің транс
торларында толық модификацияланған ақуыздар нақтылы
органеллаларға тасымалдану үшін тасымал көпіршіктеріне
іріктелінеді. Гольджи кешенін тастап шыққаннан кейін, ақуыздар
алғашқы лизосомаларға, конститутивтік көпіршіктерге және
секреторлық гранулаларға үлестіріледі.
Заттардың цитоплазмалық мембрана (плазмолемма) арқылы
сыртқа шығарылуын (экзоцитоз) не жасуша ішіне өткізілуін
(эндоцитоз) трансмембраналық тасымалдану деп атайды.
1
1
1
1
12 а) А=Т , Г=Ц
А+Т = Ц+Г
А+Т+Ц+Г = 1
Г=1089 (36%) А=390 (14%)
Ц=1089 (36%) Т=390 (14%)
1
b) ДНҚ молекуласының екінші реттік құрылымы екі
полинуклеотид тізбектерінің ширатылып қос спираль түзуі.
Полинуклеотид тізбектері бір-біріне қарама- қарсы орналасқан
және олар өзара комплементарлы негіздер арқылы сутекті
байланыстармен байланысқан. Спиральдің бір айналымы 3,4 нм,
ол 10 жұп нуклеотидтерден тұрады. Комплементарлық – қос
қабатты спиральдағы азотты негіздердің бір тізбектегі аденинге
екінші тізбектегі тимин, ал гуанинге цитозиннің қарсы орналасуы.
Антипаралель бағытта, яғни бір тізбектің бағыты 5
'
- 3' болса,
екіншісі оған кері бағытта паралель 3'-5' бағытын түзеді.
1
1
16
13 а)
Өсімдіктер Жануарлар Саңырауқұлақтар Бактериялар
4,11,20 1, 3, 5, 7, 8, 12,
14, 5, 21
2, 6, 10, 18 9, 13, 16, 17,
19
1
b) Саңырауқұлақ пен бактерия жасушасының ұқсастығы:
Жасушалары бар
Жасуша қабырғасы
Жасуша мембраналары
Паразиттер
Цитоплазма
Рибосома
Саңырауқұлақ пен бактерия жасушасының айырмашылығы:
Ядро
Капсула
Генетикалық ақпарат сақтайтын нуклеоид және ДНК
Плазмид
Қозғалуға арналған талшықтар
Пили
ЭПТ
Митохондрия
Лизосома
Вакуоль
Жасуша орталығы
Гольджи аппараты
Ядрошық
1
1
14 A – радикалдар арасындағы гидрофобты әрекеттесу
B – сутектік байланыс
C – дисульфидтік байланыс (Цистеин)
D – иондық байланыс
1
1
15 а) Х-ферменттердің белсенді орталықтары қаныққан
У-ферменттердің бос белсенді орталықтары бар
Реакцияға қатысатын фермент көлмеі тұрақты болған жағдайда,
ал субстрат концентрациясы жоғарылаған сайын ферменттік
реакция жылдамдығы да сәкес артады. Субстрат концентрациясы
артқанмен, теориялық жағдайда реакцияның жылдамдығы
максималды куйіне жетпейді. Себебі реакциядағы мүмкін
болатын барлық ферменттердің белсенді орталығы қанығып,
фермент-субстар комплексін түзеді. Сондықтан субстрат
концентрациясының жоғары болғанмен, алғышқы байланысқа
түскен фермент-субстар комплексінің өнім мен бос ферментке
ыдырауына тәуелді болады.
1
1
b) Тәуелсіз айнымалы – тәуелді айнымалыға әсерін зерттеу үшін,
тәжірибе жүргізушінің таңдауымен алынған шама.
Тәуелді айнымалы – ғылыми тәжрибеде өлшенетін шама, оның
өзгерісі тәуелсіз айнымалының өзгерісіне тәуелді.
1
1
Барлығы 30
17
2-ТОҚСАН БОЙЫНША ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУҒА АРНАЛҒАН СПЕЦИФИКАЦИЯ
2-тоқсан бойынша жиынтық бағалауға шолу
Ұзақтығы - 40 минут
Балл саны – 30 балл
Тапсырма түрлері:
КТБ – Көп таңдауы бар қажет ететін тапсырмалар;
ҚЖ – Қысқа жауапты қажет ететін тапсырмалар;
ТЖ – Толық жауапты қажет ететін тапсырмалар.
Жиынтық бағалаудың құрылымы
Тоқсан бойынша жиынтық бағалауда әр түрлі тапсырмалар типтері пайдаланылды:
қысқа/толық жауапты тапсырмалар.
Бұл нұсқада бірнеше жауаптан таңдауды қажет ететін, қысқа және толық жауапты
қажет ететін 15 тапсырма бар.
Қысқа жауапты қажет ететін тапсырмаларда оқушы жауапты сандық мән түрінде, сөз
немесе қысқа сөйлем түрінде жазады.
Толық жауапты қажет ететін тапсырмаларда оқушы максималды балл жинау үшін
тапсырмадағы тізбекті әрекеттерді орындай отырып, шешімін табады. Оқушының таңдау
және математикалық контекст тізбегіндегі математикалық тәсілдерді қолдана алу қабілеті
бағаланады. Тапсырмаларда бірнеше құрылымдық бөлімдер/сұрақтар болуы мүмкін.
18
2-тоқсандағы жиынтық бағалау тапсырмаларының сипаттамасы
Бөлім Тексерілетін мақсаттар Ойлау
дағдысының
дәрежесі
Тапсыр
ма
саны*
Тапсыр
ма № *
Тапсыр
ма типі
*
Орындау
уақыты,
мин*
Балл* Бөлім
бойынш
а балл
10.2А
Заттардың
тасымалда
нуы
10.1.3.1Эмбрион мен ересек
ағзаның гемоглобині мен
миоглобині үшін оттектің
диссоциациялануының қисық
сызығын түсіндіру
Жоғары деңгей
дағдылары
3 1, 5, 10
КТБ/
ҚЖ/
ТЖ
5 5
9
10.1.3.3 Пассивті тасымалдау
механизмін түсіндіру
Білу және
түсіну
3 2,6,11
КТБ/
ҚЖ/
5 4
10.2В
Тыныс алу
10.1.4.1 АТФ-тың құрылысы мен
қызметтерін сипаттау Қолдану 3 3, 9
КТБ/
ҚЖ/
ТЖ
5 4
13
10.1.4.5 Митохондрия
құрылымдары мен жасушалық
тынысалу үдерістерінің өзара
байланысты орнату
Қолдану 2 7,12
КТБ/
ҚЖ/
ТЖ
7 4
10.1.4.6 Кребс циклін сипаттау
Жоғары деңгей
дағдылары
2 4,14
КТБ/
ҚЖ/
ТЖ
7 5
10.2 С
Бөліп
шығару
10.1.5.1 Зәрдің сүзілу (фильтрация)
және түзілуі механизмін түсіндіру
Жоғары деңгей
дағдылары
3 8, 13, 15
КТБ/
ҚЖ/
ТЖ
11 8 8
Барлығы 30
Ескерту: * - өзгеріс енгізуге болатын бөлімдер
19
«Биология» пәнінен 2-тоқсан бойынша жиынтық бағалауға арналған тапсырмалар
1. 1-суреттегі графикте үш сүтқоректілердің: А - жоғары биіктікте өмір сүретін лама, В -мысық үй жануары, С - метаболизм жылдамдығы жоғары тышқанның оксигемоглобин
диссоциациясының қисық сызығы берілген.
1-сурет
3,0 кПа кезінде үш оксигемоглобин диссоциациясының қисық сызықтарының қайсысында
гемоглобиннің оттегіге қанығуы төмен болады?
A. А
B. В
C. С
D. АВ
[1]
2. Өсімдіктерде судың қозғалысы кезінде келесідей механизмдер қолданылады:
I. диффузия
II. осмос
III. жаппай ағын
Транспирация үрдісінің әр нүктесінде қолданылатын механизмдердің дұрыс ретін
анықтаңыздар:
Тамыр
жасушаларына
Тамырда
симпласт
ағыны арқылы
Сабақтағы
ксилема
арқылы
Жапырақтарда
апопласт ағыны
арқылы
Жапырақтардағы
лептесіктер
арқылы
A осмос осмос жаппай
ағын
жаппай ағын диффузия
B диффузия осмос осмос жаппай ағын диффузия
C диффузия осмос осмос жаппай ағын осмос
D осмос осмос жаппай
ағын
жаппай ағын осмос
[1]
3. Тотыға фосфорлану биологиялық тотығу энергиясын пайдаланып, бейорганикалық
фосфаттан АТФ-тің түзілуін анықтаңыз.
Гемоглобиннің оттегіге
қанығуы
20
A. Сутегі иондарының мембрана аралық кеңістіктен стромаға АТФазадан
диффузиялануы
B. Сутегі индарының ішкі мембранадан сыртқы мембранаға қарай АТФ - синтаза
арқылы өтуі
C. Протондар матрицадан мембрана аралық кеңістікке АТФ – синтаза арқылы өтуі
D. Сутегі иондарының мембрана аралық кеңістіктен матрикске қарай АТФ - синтаза
арқылы диффузиялануы
[1]
4. Кребс циклінде цитрат синтаза оксалоацетатты лимон қышқылына айналдыруды
катализдейді. Төмендегілердің қайсысы цитрат синтазаның дұрыс сипаттамасы болып
табылады?
Тыныс алу типі Ферменттің орналасуы Ингибитор
(тежеуші)
A анаэробты цитоплазм лимон қышқылы
B аэробты митохондрия лимон қышқылы
C аэробты митохондрия оксалоацетат
D анаэробты цитоплазм оксалоацетат
[1]
5. Карбоангидраза көмірқышқыл газының тасымал реакциясын катализдегеннен кейінгі
болатын үрдісті анықтаңыз:
A. Оксигемоглобиннің гемоглобин мен оттегіге диссоциациялануы
B. Көміртегі диоксиді мен гемоглобиннің қосындысынан карбаминогемоглобин түзілуі
C. Көмірқышқылынан көмірқышқыл газы мен судың түзілуі
D. Гемоглобин мен оттегіден оксигемоглобиннің түзілуі
[1]
6. Жасушалардағы артық су мөлшері ағзадан қандай мүшелер арқылы шығарылады:
A. бүйрек, бауыр және тері
B. бүйрек, тері және өкпе
C. бауыр, тері және өкпе
D. тері, бүйрек және бауыр
[1]
7. Митохондрия құрылымының қай бөлігінде электрон тасымал тізбегі орын алады:
A. Мембрана аралық кеңістікте
B. Матрицада
C. Ішкі мембранада
D. Сыртқы мембранада
[1]
8. Ғалымдар ересек адамның қалыпты қызмет ететін нефрон құрылымының жоғарғы қалың
Генле ілмегіндегі сүзгіні зерттеді. Бақылау нәтижесінде қандай тұжырымға келетінін
анықтаңыз.
A. Генле ілмегінің жоғарғы бөлігінде сүзгінің концентрациясы төмен, себебі Генле
ілмегінің жоғарғы қалың бөлігі су үшін өткізгіш
B. Генле ілмегінің жоғарғы бөлігінде сүзгінің концентрациясы төмен, себебі Генле
ілмегінің жоғарғы қалың бөлігі тұз үшін өткізгіш
C. Генле ілмегінің жоғарғы бөлігінде сүзгінің концентрациясы жоғары, себебі
Генле ілмегінің жоғарғы қалың бөлігі тұз үшін өткізгіш
D. Генле ілмегінің жоғарғы бөлігінде сүзгінің концентрациясы төмен, себебі Генле
ілмегінің жоғарғы қалың бөлігі су үшін өткізгіш
[1]
21
9. 2- суретте АТФ молекуласының құрылысы бейнеленген.
2-сурет
a) АТФ молекуласы құрылымының Х бөлігін атаңыздар.
[1]
b) АТФ молекуласының жасушаларда алатын ролін сипаттап, түсіндіріңіз:
[2]
10. Қызыл қан жасушаларының қызыл түсті болуы, онда гемоглобин пигментінің болуымен
түсіндіріледі. Гемоглобиннің негізгі қызметі оксигемоглобин ретінде оттекті тасымалдау
болып келеді.
3-суреттегі графикте ересек (қисық сызық А) ағазаның оксигемоглобинінің және
эмбрионның (қисық сызық F) оксигемоглобинінің диссоциациясы бейнеленген.
3-сурет
a) Оттектің парциалды қысымы 6 кРа тең болған жағдайдағы, А қиысығының
оттегіге қанығу пайызын көрсетіңіз
[1]
b) Не себепті ересек ағзаның оксигемоглобиніне қарағанда эмбрион оксигемоглобині
үшін оттектің диссоциациялануының қисық сызығы сол жақ бөлікте орналасқан?
[2]
11. Диффузияның табиғаттағы маңызы өте зор.
Диффузия жылдамдығына әсер ететін факторларды анықтаңдар.
[2]
12. 4-суретте электронды микроскоп арқылы түсірілген митохондрия құрылысы
бейнеленген.
22
4-сурет
а) Митохондрия құрылымындағы А бөлімін анықтаңыз.
[1]
b) 4-суретті пайдалана отырып, митохондрия құрылымындағы матрикс бөлімінің
қызметін сипаттаңыз.
[2]
13. 5-суретте Нефронды құрайтын Шумлянский – Боумен капсуласы бейнеленген.
5-сурет
а) Шумлянский – Боумен капсуласындағы Х құрылымының атауын анықтаңыз.
[1]
b) Нефронның проксималды иілген түтігіндегі эпителий жасушаларының құрылысы
атқаратын қызметіне қалай бейімделгенін түсіндіріңіз.
[2]
23
14. a) 6-суретте аэробты тыныс алу үрдісінде глюкоза молекуласының ыдырау
кезеңдерінің бірі Кребс цикліне қатысатын заттарды анықтаңыздар.
6-сурет
С
F
[2]
b) Аэробты тыныс алуда бір глюкоза молекуласының ыдырауынан 38 АТФ түзілетіні
белгілі. Тыныс алудың гликолиз және Кребс циклі сатыларында 4 молекула АТФ
түзіледі. Қалған 34 молекула АТФ- тың түзілуін түсіндіріңіз.
[2]
15. a) Cүтқоректілерде амин қышқылдарының артық мөлшері ағзада ұзақ
сақталынбайтындықтан, олардың ағзадан шығарылатынын түсіндіріңіз.
[2]
b) 7-суретте нефронның құрылымы көрсетілген.
7-сурет
7-суретті пайдалану арқылы нефрон бөліктеріндегі қызметтеріне сәйкес дұрыс атауларды
анықтап, төмендегі кестені толтырыңыз.
Нефрон қызметтері Нефрон бөліктері
Нефрон денешігінен өтеді
Глюкоза молекулалары қантамырларға абсорбцияланады
АДГ гормоны қабырғаларға әсер етеді
Судың көп мөлшері қантамырларға реабсорбциаланады
[2]
24
Балл қою кестесі
№ Жауап Балл Қосымша ақпарат
1 С 1
2 А 1
3 D 1
4 В 1
5 А 1
6 В 1
7 С 1
8 В 1
9 а) X аденин; 1
b)
1. энергия тасымалдайды /«валюта» энергия /
энергию түзеді /;
2. әмбебап энергетикалық молекула / аралық
энергия /;
3. негізгі энергии көзі;
4. гидролиз нәтижесінде фосфатты бөлуге
болады
ATФ → AДФ + Ф гидролиз немесе
ATФ + H2O → AДФ + Ф ;
5. энергияны бөлу немесе энергиямен
қамтамасыз ету 30 кДж (моль-1);
6. (бөлінген энергия) метаболизмде / сәйкес
реакция аталса немесе сипатталса:
 Бұлшықеттің жиырылуы
 Белсенді тасымал
 Фосфорлану
 Гликолиз
 Ақуызбен байланысу
 Тыныс алу \ фотосинтез
7. АДФ фосфатпен қосылып АТФ түзеді (тыныс
алу \ фотсинтез);
1
1
10 a) 85-87% 1
b)
1 эмбрион гемоглобині ересек ағзаның
гемоглобиніне қарағанда оттегімен жоғары
қанығады;
2 (эмбрион Hb) оттегімен төменгі парциалды
қысымда қаныға алады;
3 ұрықжолдастағы оттегінің парциалды қысымы
төмен болады;
4 ұрықжолдастағы оттегінің парциалды қысымының
төмендеуі кезінде ересек ағзаның оксигемоглобині
диссоцияцияға ұшырайды;
1
1
25
11 Диффузия – су молекулаларының жоғары
концентрациядан төменгі концентрацияға өтуі.
Жасуша мембранасы арқылы бағытталған қозғалыс
градиент арқылы екі жақтың теңесуі.
Диффузия жылдамдығына бірнеше факторлар әсер
етеді:
1. Температура (ерітіндідегі бөлшектердің
кинетикалық энергиясына)
2. Молекулалық өлшемі (сұйықтықта ірі
бөлшектер қарсы қозғалады)
3. Градиент қарқындылығы
(жоғары градиент концентрациясында
диффузии жылдамдығы жоғары болады)
1
1
12 а) кристалар 1
a)
 Митохондрияның ішкі кеңістігін
толтыратын құрамында рибосома мен ДНҚ
жіпшелері болатын жартылай қоймалжың
сұйық ортасы, өзіне тән ферменттері бар,
Кребс цикліне қажетті рН ортасын түзеді.
1
1
13 а) қылтамыр шумағы 1
b)
1. Абсорбция үрдісі үшін арналған беттік
ауданның ұлғаюын қамтамасыз ететін
микробүрлер бар
2. Абсорбция үрдісі үшін арналған беттік
ауданның ұлғаюын қамтамасыз ететін базальды
мембрана бар
3. Белсенді тасымал үшін арналған
митохондрия саны көп
4. Қылтамырлар өте жақын орналасқан
1
1
26
14 a) C-Ацетил КоА\ коэнзим А\ ацетат
F-O2
1
1
b) Кребс циклінде 2 молекула пируваттан 6
NADH+H+ және 2 FADH2 түзіледі. Ал пируваттан
ацтил КоА дейін 2 NADH+H+ және гликолизде
глюкозадан пируватқа дейінгі кезеңінде 2
NADH+H+ түзіледі.
Кребс
циклінде
гі
6
NADH+
H
+
Кребс
циклінд
егі
2
FADH2
Пирува
ттан
Ацетил
КоА
2
NADH
+H
+
Гликол
из
кезінде
глюкоз
адан
пируват
қа
2
NADH
+H
+
Түзілге
н АТФ
молеку
ласыны
ң саны
18 АТФ 4 АТФ 6 АТФ 6 АТФ
10 NADH+H
+
пен 2 FADH2
митохондрияның ішкі
мембранасында электрон тасымал тізбегінде тотығу
-тотықсыздану реакцияларының нәтижесінде 34
АТФ ке айналады.
 Электрон митохондриялық тасымалдаушы
тізбектің энергиясын қолданады;
 Протон насосы үшін қолданады
 Мембрана аралық кеңістікке өту;
 Протон концентрациясының градиентін
түзеді\ электрохимиялық градиент\ протон
қозғалысының күші
 Протондар … арқылы \ төменге қарай
қозғалуды;
 АТФ синтаза арқылы, энергия түзеді
 Хемиосмос АДФ +Ф = АТФ түзілу
1
1
27
15 a) Аминқышқылдарының артық мөлшері бауыр
мүшесі арқылы деградация ұшырайды. Аммиак
ретінде пурин және пирмидин негіздерден түзіледі.
Аммиак жоағыр концентрациясы адам ағзасына
зиян кетіру мүмкін. Сондықтан аммиак бауыр
жасушаларында мочевинаға айналады да, бүйрек
арқылы сыртқа шығарылады.
1
1
b)
Нефрон қызметтері Нефрон бөліктері
Нефрон денешігінен
өтеді
Афферентті және
эфференті артериалар
Глюкоза
молекулалары
қантамырларға
абсорбцияланады
Прокимальді бүгілген
түтік
АДГ гормоны
қабырғаларға әсер
етеді
Жинақтағыш түтік
Судың көп мөлшері
қантамырларға
реабсорбциаланады
Генле ілмегі
1
1
Барлығы 30
28
3-ТОҚСАН БОЙЫНША ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУҒА АРНАЛҒАН СПЕЦИФИКАЦИЯ
3-тоқсан бойынша жиынтық бағалауға шолу
Ұзақтығы - 40 минут
Балл саны – 30 балл
Тапсырма түрлері:
КТБ - Көп таңдауды бар тапсырмалар;
ҚЖ - Қысқа жауапты қажет ететін тапсырмалар;
ТЖ - Толық жауапты қажет ететін тапсырмалар.
Жиынтық бағалаудың құрылымы
Тоқсан бойынша жиынтық бағалауда әр түрлі тапсырмалар типтері пайдаланылды:
қысқа және толық жауапты тапсырмалар.
Бұл нұсқада бірнеше жауаптан таңдауды қажет ететін, қысқа және толық жауапты
қажет ететін 15 тапсырма бар.
Қысқа жауапты қажет ететін тапсырмаларда оқушы жауапты сандық мән түрінде, сөз
немесе қысқа сөйлем түрінде жазады.
Толық жауапты қажет ететін тапсырмаларда оқушы максималды балл жинау үшін
тапсырмадағы тізбекті әрекеттерді орындай отырып, шешімін табады. Оқушының таңдау
және математикалық контекст тізбегіндегі математикалық тәсілдерді қолдана алу қабілеті
бағаланады. Тапсырмаларда бірнеше құрылымдық бөлімдер/сұрақтар болуы мүмкін.
29
3-тоқсандағы жиынтық бағалау тапсырмаларының сипаттамасы
Бөлім Тексерілетін мақсаттар Ойлау
дағдысының
дәрежесі
Тапсыр
ма
саны*
Тапсыр
ма № *
Тапсыр
ма типі
*
Орындау
уақыты,
мин*
Балл* Бөлім
бойынш
а балл
10.3А
Жасушалық
цикл
10.2.2.1 Дайын микропрепараттар
көмегімен митоз фазаларын зерттеу
Қолдану 3 1,7,12
КТБ /
ТЖ
7 6
10 10.2.2.2 Өсімдіктер мен
жануарлардағы гаметалардың
қалыптасу ерекшелігін түсіндіру
Жоғары деңгей
дағдылары
2 2,8
КТБ /
ТЖ
6 4
10.3В
Тұқым
қуалаушылық
пен
өзгергіштік
заңдылықтары
10.2.4.2 Дигибридті будандастыру;
жыныспен тіркескен тұқым қуалау
мен көп аллельділіктің цитологиялық
негіздерін есептер шығаруда қолдану
Қолдану 2 4,11,13
КТБ /
ТЖ
7 8
11 10.2.4.6 Хромосомалар санының
ауытқуымен байланысты адамның
хромосомдық ауруларын
(аутосомдық және жыныстық)
сипаттау
Қолдану 2 3,9
КТБ /
ТЖ
5 3
10.3C
Эволюциялық
даму және
селекция
негіздері
Тірі
ағзалардың
көптүрлілігі
10.2.6.3 Эволюцияның
дәлелдемелерін талдау
Жоғары деңгей
дағдылары
1 10 ТЖ 5 2
9
10.2.6.4 Түр түзілудің тәсілдерін атау
Білу және
түсіну
2 5,14
КТБ /
ТЖ
5 2
10.2.6.6 Антропогенездің кезеңдерін
атау Білу және
түсіну
2 6,15
КТБ /
ТЖ
5 5
Барлығы 30
Ескерту: * - өзгеріс енгізуге болатын бөлімдер
30
«Биология» пәнінен 3 тоқсан бойынша жиынтық бағалауға арналған тапсырмалар
1. Митоз кезеңінде ядро қабықшасының, жасуша орталығы мен бөліну ұршығының
әрекеттерінің дұрыс ретін көрсет:
Митоз
кезеңдері
Органеллалардың әрекеттері
Ядро қабығы Жасуша орталығы Бөліну ұршығы
A Профаза жойылады екі еселенеді микротүтік ұршығы
түзіле бастайды
B Метафаза жоқ жасушаның
полюстеріне қарай
жылжиды
микротүтік ұршығы
толық түзілді
C Анафаза түзіле
бастайды
қарама – қарсы
полюстерге тартылған
кейбір микртүтік ұршығы
қысқарады
D Телофаза қайта түзіледі әр ядрода біреуден
қалыптасады
микротүтік ұршығы
жойылады
[1]
2. Сперматогенез бен овогенездің негізгі айырмашылығын анықтаңыз.
A. Сперматогенез нәтижесінде 1 сперматозоид, ал оогенез нәтижесінде 4 жұмыртқа
жасушасы түзіледі
B. Сперматогенез нәтижесінде 4 спермге, ал оогенез нәтижесінде 1 жұмыртқа
жасушасы түзіледі
C. Сперматогенез нәтижесінде 2 сперматозоид, ал оогенез нәтижесінде 1 жұмыртқа
жасушасы түзіледі
D. Сперматогенез нәтижесінде 1 сперматозоид, ал оогенез нәтижесінде 2 жұмыртқа
жасушасы түзіледі
[1]
3. Егер отбасында генетикалық ақаулар болған тарихи мәліметтер болатын болса, онда
дүниеге келмеген сәбидің жынысын анықтау маңызды болады, себебін анықтаңыз.
A. көп жағдайда ер балаларда аутосомалық өзгерістер нәтижесінен фенотиптік
кемшіліктер болуы ықтимал
B. көп жағдайда қыз балаларда аутосомалық өзгерістер нәтижесінен фенотиптік
кемшіліктер болуы ықтимал
C. ер баллардың фенотиптерінде Х жыныспен тіркес тұқым қуалау белгілер пайда болу
ықтимал
D. A және C
[1]
4. Дигибридті будандастыруда алынған F1 ұрпақтарын өзара будандастыру нәтижесінде
белгілердің тұқым қуалауын фенотип бойынша қатынасын анықтаңыз
A. 3:1
B. 1:2:1
C. 9:3:3:1
D. 1:2:1:2:4:2:1:2:1
[1]
5. Кесірткелердің мекен ету ортасында жер сілкінісі болды. Кесірткелердің бір бөлігі
аралдың өзінде мекен етіп қалса, екінші бөлігі аралдың шеткі бөлігінде өмір сүріп қалады.
Бұл кесірткелер суда жүзе алмайды. Қандай түр түзілу орын алды?
A. Перипатрикалық түр түзілу
B. Симпатрикалық түр түзілу
C. Парапатрикалық түр түзілу
D. Аллопатрикалық түр түзілу
[1]
31
6. 1- суретте антропогенез кезеңдерін дәлелдейтін ми сауытының бейнесі берілген.
1-сурет
Ашық алқаптарды мекендеген Австралопитектердің аяқтары қолдарынан үзын, тік жүруге
бейімделген. Өсімдіктермен қоректеніп, қажетті қарапайым еңбек құралдарын жасауға
қабілетті австролопитектердің ми сауытын анықтаңыз:
A. Z
B. W
C. X
D. Y
[1]
7. 2- суретте төрт жануар жасушасындағы митоздық бөлінудің түрлі кезеңдері бейнеленген.
2-сурет
a) Әр жасушада белгіленген сандарды пайдалана отырып, митоз үрдісінің кезеңдерін
дұрыс реті бойынша орналастырыңыз
[1]
b) Екінші жасушадағы А нүктесінде болатын үрдісті анықтаңыз
[1]
32
8. 3- суретте аналық жыныс жасушасының жыныс безінде овуляцияға дейінгі даму кезеңдері
берілген
3-сурет
a) 3-cуретте А әрпімен белігеленген бөлікті атаңыз:
[1]
b) 4- суретте овогенез бен ұрықтану кезеңдері көрсетілген.
Суреттегі Z аналық жасушаларын атаңыздар:
Z
[1]
W жасушасы қандай үрдіс нәтижесінде пайда болды?
W
4-сурет
[1]
33
9. Медициналық генетиканың негізінде хромосомалардың өзгеруіне байланысты болатын
тұқым қуалайтын аурулар хромосомалық аурулар деп аталады. Мұндай
ауруларға: Клайнфельтер, Шершевский – Тернер, Даун, Трисомия аурулары және т.б.
жатады.
Трисомия ауруының пайда болу себебі мен белгілерін сипаттаңы.
[2]
10. 5- суретте Тасманилық жолбарыс пен американдық көк бөрі көрсетілген. Олар физикалық
құрылымы мен аңшылық әрекетіне байланысты бір – біріне тәуелсіз эволюция негізінде
дамыды.
5-сурет
5- суретті пайдаланып, олардың негізгі ұқсастықтарын қандай заңдылықтарға сүйеніп,
түсіндіруге болады?
[2]
11. Жыныс хромосомаларында орналасқан гендер жыныспен тіркесіп тұқым қуалайды.
Адамда гемофилияның классикалық түрі Х-хромосомамен тіркес рецессивті тұқым
қуалайды. Альбинизм аутосомалық рецессивті генмен анықталады. Ата-анасы осы екі
белгі бойынша сау отбасында бір ұл бала туылған. Осы балада альбинос және
гемофилик белгілері байқалған.
a) Отбасында дүниеге келген екінші балада, екі белгінің де фенотиптік көрініс беруі
мүмкін бе?
[1]
b) Альбинизм аутосомалық рецессивті генмен және гемофилия Х-хромосомамен тіркес
рецессивті тұқымқуалайтынын ескеріп, осы отбасындағы ата- анасының
генотиптерін анықтаңыз.
[1]
12. Студенттер пияз тамырының ұшын кесіп алып, тәжірибе арқылы зерттеу жүргізді. Оның
ұзаруына жауапты меристема ұлпасындағы митоз үдерісін жарық микроскоп астынан
бақылап, төмендегі 6- суретте бейнеленген нәтижеге қол жеткізді.
34
6-сурет
а) 6- суретті пайдаланып, төмендегі кестеге митоз кезеңдері мен әр кезеңді сипаттайтын
жасушалардың әрпін сәйкестендіріңіз.
Митоз кезеңдері Сәйкес келетін жасушалар
Метафаза G
Телофаза В
[2]
b) С әрпімен белгіленген жасушадағы үрдісті сипаттаңыз:
[1]
13. Әр түрлі белгілердің дамуын анықтайтын және гомологты хромосомалардың әртүрлі
локустарында, сонымен бірге әртүрлі гомологты емес хромосомаларда орналасқан
гендер аллельді емес гендер деп аталады.
a) Аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуіне мысал болатын көптік аллельділікті
сипаттаңыз
[2]
b) Перзентханада екі сәбиді ауыстырып алады. Бірінші отбасыдағы ата-анасының қан
топтары I және II , ал екінші отбасының ата – анасының қан топтары – II және IV.
Бірінші сәбидің қан тобы II, ал екінші сәбидің қан тобы – I.
Генетикалық таңбаларды қолдана отырып, екі сәбидің ата – аналарын анықтаңыздар
[3]
14. Ғалымдардың Мадейра аралында мекен ететін үй тышқандарын зерттеп, мын адай
қорытындыларға келді.
 Алты түрлі популяциялардың таралуы
 Үй тышқандары елді мекенмен тығыз байланысты
35
 Мекендер таулар бөліп тұрған әртүрлі алқаптарда орналасқан
Зерттеулер нәтижесінде түр түзілу мүмкіндігін анықтаған. 7- суретте Мадейра
аралындағы алты популяцияның таралуы бейнеленген.
7-сурет
7-суреттегі ақпаратты пайдалана отырып, изоляция механизмі мен түр түзілудің типін
анықтаңдар.
изоляция механизмі
түр түзілудің типі
[1]
15. Ежелгі адамдардың қазба қалдықтары Азия, Еуропа және Африкадан табылған. Демек,
ежелгі адамдар біздің ғаламшарымызда кеңінен таралып тіршілік еткен. Оларды
ғылымда тік жүретін адам деп атайды.
8-сурет
a) 8 - суретті пайдалана отырып, гоминидтермен салыстырғанда адамның тік жүру
үрдісінде жалпы қаңқада қандай өзгерістер пайда болғанын сипаттаңыз.
[2]
b) Антропогенездің негізгі биологиялық және қоғамдық қозғаушы күштерін
сипаттаңыздар.
[2]
36
Балл қою кестесі
№ Жауап Балл Қосымша
ақпарат
1 D 1
2 В 1
3 C 1
4 С 1
5 D 1
6 А 1
7 a) 2,3,1,4 1
b) ядро қабығы бұзылады / ажыратылады / фрагментацияланады /
көпіршік түзеді; А – ядро қабықшасының мембранасы жойылады
1
8 а) Біріншілік ооцит\ алғашқы фоликула 1
b) (i)
W- оогоний (диплоидты аналық жыныс жасушасы)
(ii) Митоз
1
1
9 Пайда болу себебі:
 Артық Х хромосоманың қосылуына байланысты,
жыныстық хромосомасы – ХХХ, ал жалпы
хромосомалардың саны – 47 болып келетін ауруды «алып
әйел» деп атайды.
 Артық У хромосоманың қосылуына байланысты,
жыныстық хромосомалары ХУУ болып келетін ауру
«алып еркек» деп атайды.
Ауру белгілері:
 жыныстық жағынан пісіп – жетілуі баяулайды,
ақыл есі кем болады.
 адамның бойы шамадан тыс ұзын, әлсіз, жүйке
жүйесінің дамуында үлкен кемістік болады.
1
1
10 Эволюцияның салыстырмалы-анатомиялық дәлелдемелеріне
гомологиялық және аналогиялық мүшелер жатады. Әртүрлі
таксономиялық топқа жататын ағзалардың олардың ортақ ата-тектен шыққандығын білдіретін құрылысындағы ұқсастық
сонымен қатар эволюцияның жанама дәлелі болып табылады.
Ағзаларда гомологиялық мүшелерінің әртүрлі тобының болуы
олардың арасындағы туыстықтың деңгейін анықтауға,
эволюциясын бақылауға мүмкіндік береді. Табиғатта мүшелердің
атқаратын қызметі мен сыртқы түрі жағынан ұқсастықтар көп
кездеседі, бірақ олардың шығу тегі бір емес. Ондай мүшелер
аналогиялық мүшелер деп аталады. Аналогиялық мүшелер
табиғи сұрыпталу әрекетінен эволюция үрдісінде туындайтын
ағзаның негізгі бағыттарының ұқсастығын білдіреді.
Конвергенция
Ұқсас тіршілік ету жағдайларына бейімделуден туындайтын
эволюциялық шежіресі бір-бірінен алшақ ағзалар арасындағы
құрылымдық ұқсастық.
1
1
37
11 a)
Әкесі: АаХ
Н
У
Анасы: АаХ
Н
Х
һ
1
b)
Р: АаХ
Н
У АаХ
Н
Х
һ
G: АХ
Н
АУ аХ
Н
аУ АХ
Н
АХ
һ
аХ
Н
аХ
Һ
Жауабы: осы отбасында дүниеге келетін екінші балада, екі
белгінің де фенотиптік көрініс беруі мүмкін емес.
АХ
Н
АХ
һ
аХ
Н
аХ
Һ
АХ
Н
ААХ
Н
Х
Н
ААХ
Н
Х
һ
АаХ
Н
Х
Н
АаХ
Н
Х
һ
АУ ААХ
Н
У ААХ
һ
У АаХ
Н
У АаХ
һ
У
аХ
Н
АаХ
Н
У АаХ
Н
Х
һ
АаХ
Н
Х
Н
ааХ
Н
Х
һ
аУ АаХ
Н
У АаХ
һ
У ааХ
Н
У ааХ
һ
У
1
12 а) профаза - A/H ;
анафаза - C/E/F ;
2
b) Анафаза - митоздық бөліну кезінде жұп хромосомаларының
қарама – қарсы полюстеріне қарай ахроматин ұршығы
жіпшелерінің көмегімен тең екіге бөлініп ажырау кезеңі.
1
13 a) Кейде аллельдер бірнеше геннен тұруы мүмкін. Өйткені
хромосоманың ген орналасқан бөлігі бірнеше рет мутацияға
ұшырауына байланысты, ол ген бірнеше рет қайталанады.
Осыны көп аллельділік деп атайды. Олардың құрамында негізгі
доминантты және рецессивті гендерден басқа аралық сипаттағы
аллельдер болады. Ондай аллельдер доминантты гендермен
қатар келсе, рецессивті қасиет көрсетеді, ал рецессивті гендерге
доминантты қасиет көрсете алады. Оған мысал ретінде, адамның
қан топтарының тұқым қуалауы көп аллельділік бойынша
жүретіндігін қарастыруға болады. Адам қанындағы
эритроциттерде екі түрлі желімденетін зат: А агглютиногені
және В агглютиногені болады, ал плазмада екі түрлі желімдейтін
зат: aa агглютинині және bb агглютинині бар.
1
1
b) Бірінші ата-ананың біреуінде қан тобы – I, я,ни оның –
генотипі j
0
j
0
. Екіншісінде – II қан тобы, оған сәйкес келетін
генотиптер: J
A
J
A
немесе J
A
j
0
. Сондықтан екі түрлі ұрпақ пайда
болуы мүмкін.
Р
♀J
A
j
0
II тобы
×
♂j
0
j
0
I тобы
н
е
м
е
с
е
♀J
A
J
A
II тобы
×
♂j
0
j
0
I тобы
1
38
гамет
алар J
A
, j
0
j
0
J
A
j
0
F1 J
A
j
0
II тобы
j
0
j
0
I тобы
J
A
j
0
II тобы
Бірінші отбасы екі сәбидің де ата – анасы болуы ықтимал.
Екінші отабыснадығ ата-ананың бірінде II қан тобы
(J
A
J
A
немесе J
A
j
0
), ал екіншісінде – IV топ (J
A
J
B
). Нәтижесінде
екі түрлі ұрпақ болуы мүмкін:
Р
♀J
A
J
A
II тобы
×
♂J
A
J
B
IV тобы
н
е
м
е
с
е
♀J
A
j
0
II тобы
×
♂J
A
J
B
IV тобы
гам
ета
лар
J
A
, J
A
J
A
, J
B
J
A
, J
о
J
A
, J
B
F1
J
A
J
A
II тобы
J
A
J
B
IV тобы
J
A
J
A
, J
A
J
B
II және IV
топтар
J
A
j
0
, J
B
j
0
II және III
топтар
Екінші отбасы екінші сәбидің ата – анасы бола алмайды, себебі
екінші сәбидің қан тобы I.
Жауабы: бірінші отбасы – екінші сәбидің ата-анасы, ал екінші
отбасы – бірінші сәбидің ата – анасы.
1
1
14
Географиялық изоляция – екі немесе одан да көп
популяциялардың мекен ету ортасы әртүрлі және ортақ
аумақтағы түрлі қуыстардың болуымен түсіндіріледі.
Аллотропиялық түр түзілу
1
39
15 a) 4 -7 млн жыл бұрын адамдардың тік жүруі пайда болды. Тік
жүру адам қаңқасының морфологиялық өзгерісіне, яғни табан
сүйектерінің өлшемі мен орналасуы, жамбас сүйектері мен тізе
буындарының өлшемі мен пішінің, аяқ сүйектерінің пішіні мен
ұзындығына және омыртқа жотасының пішінің өзгеруіне алып
келді.
Адамның тік жүрудің тиімділігі шамамен 75% тең болды.
 Табан сүйектері: пішіні бойынша өзгреді, яғни
аяқтың бас бармағы басқа саусақтармен бірге бір
жазықтыққа орын ауыстырды, мұндай өзгеріс жүру
кезіндегі энергияның көп жұмсалмауына алып келді.
 Жамбас сүйектері іріленді, ұлкен салмақты
көтеруге септігін тигізеді. Құрсақ қуысының тік жүруде
қалыпты, берік болуын және босану үрдісін жеңілдетті.
 Тізе сүйектері ауыр салмақты кқтеруге бағытталды.
Оның бүгілу бұрышы азайды.
 Аяқ сүйектерінің ұзаруы бұлшықет жұмысын
өзгертті. Бөкселік бұлшықеттердің, аяқ бұлшықеттері
күрделенуіне әкелді.
 Қол сүйектері заттарды ұстауға бағытталып,
күштің азаюына әкелді.
 Омыртқа жотасының жазылып, бүктелуінің
өзгеріп, адамның тік жүруін қамтамасыз етеді.
2
b)
Биологиялық: тұқымқуалаушылық, өзгергіштік, тіршілік үшін
күрес, табиғи сұрыпталу, мутация, гендер дрейфі, изоляция.
Қоғамдық: еңбек, қоғаммен бірге өмір сұру, топтық қарым –
қатынас, еңбек құралдарын дайындау, сөйлеу және ойлану.
1
1
Барлығы 30
40
4-ТОҚСАН БОЙЫНША ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУҒА АРНАЛҒАН СПЕЦИФИКАЦИЯ
4-тоқсан бойынша жиынтық бағалауға шолу
Ұзақтығы - 40 минут
Балл саны - 30
Тапсырма түрлері:
КДЖ – Көп дұрыс жауапты таңдауды қажет ететін тапсырмалар;
ҚЖ – Қысқа жауапты қажет ететін тапсырмалар;
ТЖ – Толық жауапты қажет ететін тапсырмалар.
Жиынтық бағалаудың құрылымы
Тоқсан бойынша жиынтық бағалауда әр түрлі тапсырмалар типтері пайдаланылды:
қысқа/ толық жауапты тапсырмалар.
Бұл нұсқада бірнеше жауаптан таңдауды қажет ететін, қысқа және толық жауапты
қажет ететін 15 тапсырма бар.
Қысқа жауапты қажет ететін тапсырмаларда оқушы жауапты сандық мән түрінде, сөз
немесе қысқа сөйлем түрінде жазады.
Толық жауапты қажет ететін тапсырмаларда оқушы максималды балл жинау үшін
тапсырмадағы тізбекті әрекеттерді орындай отырып, шешімін табады. Оқушының таңдау
және математикалық контекст тізбегіндегі математикалық тәсілдерді қолдана алу қабілеті
бағаланады. Тапсырмаларда бірнеше құрылымдық бөлімдер/сұрақтар болуы мүмкін.
41
4-тоқсандағы жиынтық бағалау тапсырмаларының сипаттамасы
Бөлім Тексерілетін мақсаттар
Ойлау
дағдысының
дәрежесі
Тапсыр
ма
саны*
Тапсыр
ма № *
Тапсыр
ма типі
*
Орындау
уақыты,
мин*
Балл*
Бөлім
бойын
ша
балл
10.4A
Координа
ция және
реттеу
10.1.7.1 Миеленденген нейрон аксонында
әрекет потенциалының инициациясы мен
трансмиссиясын сипаттау және түсіндіру
Жоғары деңгей
дағдылары
2 1,8
КТБ
/ТЖ
5 3
12
10.1.7.3 Жұлын мен мидың құрылысы мен
қызметтерін оқып білу
Білу және
түсіну
2 2,6,9
КТБ
/ТЖ
5 3
10.1.7.4 Механорецепторлардың
тітіркендіргіштің өзгерісіне жауап беруін
(Пачини денешігі) сипаттау
Қолдану 2 3,10
КТБ
/ҚЖ
4 3
10.1.7.5 Холинергиялық синапстың
құрылысы мен қызметі арасындағы
байланысты орнату
Жоғары деңгей
дағдылары
1 11 ТЖ 5 3
10.4 B
Қозғалыс
10.1.6.2 Бұлшықеттің жиырылу
механизмін түсіндіру
Жоғары деңгей
дағдылары
2 5,7
КТБ
/ТЖ
5 5 5
10.4C
Биомедиц
ина және
биоинфор
матика
10.4.4.2 Электрокардиограмманы қолдана
отырып жүрек автоматиясы механизмін
түсіндіру
Жоғары деңгей
дағдылары
2 4,12
КТБ
/ТЖ
5 5 5
10.4D
Биотехн
ология
10.4.3.1 Биотехнологияда қолданылатын
тірі ағзалардың артықшылықтары мен
кемшіліктерін талқылау
Қолдану 1 14 ТЖ 3 2
8
10.4.3.2 Полимеразды тізбекті реакцияның
таксономияда, медицинада мен
криминалистикада және,маңызын сипаттау
Білу және
түсіну
1 13 ТЖ 3 2
10.4.3.3 Гендік -инженериялық
манипуляциялаудың кезеңдерін түсіндіру
Қолдану 1 15 ТЖ 5 4
Барлығы 30
Ескерту: * - өзгеріс енгізуге болатын бөлімдер
42
«Биология» пәнінен 4 тоқсан бойынша жиынтық бағалауға арналған тапсырмалар
1. Іс-әрекет потенциалы уақытында нейрон реполяризациясында болатын үрдіс.
Натрий иондарының
каналдары
Калий иондарының
каналдары
Мембрана потенциалы
A Жабық Ашық Төмендейді
B Ашық Жабық Төмендейді
C Ашық Жабық Жоғарылайды
D Жабық Ашық Жоғарылайды
[1]
2. Жұлынның сұр заттың шығыңқы келген жерлерін мүйіздері деп атайды. Артқы мүйізінде
рефлекторлық доғаның қай нейрондары орналасады?
А) сенсорлы нейрон
B) аралық нейрон
C) афференттік нейрон
D) эфференттік нейрон
[1]
3. Пачини денешігінің миелинденген талшығының негізгі қызметін анықтаңыз.
A) қоздырғыштарды қабылдау
B) қоздырғышты тоқтату
C) әрекет потенциалын тасымалдау
D) әрекет потенциалын тудыру
[1]
4. Жүрек циклының кезеңдері қандай?
A) систола және диастола
B) систола, жүрекшенің систоласы, қарыншаның систоласы
C) жүрекшенің систоласы және қарынша систоласы
D) дисатола және систола
[1]
5. Саркомерлердегі жіңішке жіпшелерге сәйкес келетін нәруызды анықтаңыз:
A) миозин
B) актин
C) миоглобин
D) гемоглобин
[1]
6. Дененің қимыл-әрекеттерін, тепе-теңдікті сақтау мен бұлшықеттердің тонусын реттейтін
орталықтар мидың қай бөлімінде орналасқан?
А) сопақша ми
B) ортаңғы ми
C) аралық ми
D) мишық
[1]
7. 1-суретте сүтқоректілердің жүйкелік реттелу нәтижесіндегі бұлшықеттің жиырылуы
бейнеленген.
43
1-сурет
а) 1-суреттен келесі бөлімдерді анықтау үшін таңбалар немесе әріптер қолданыңыз.
A – тек актин ақуызы бар бөлік B – тек миозин ақуыздары бар бөлік
[1]
b) Кестеде бұлшықеттердің жиырылуы кезіндегі кейбір сипаттамалар берілген.
Олардың реттілігі бұрыс күйінде жазылған. Сондықтан кестедегі қалған
сипаттамалардың дұрыс реттілігін анықтаңыз.
1-кесте
№ Сипаттамалар Дұрыс реттілік
1 Q Ca2 + иондары саркоплазматикалық ретикулумнан
диффузияланады
2 R Миозиннің басы актинмен байланысады
3 S Сарколемма деполяризациаланады
4 T Саркомер жиырылады
5 U Ca2 + ионы тропонинмен байланысады Z
6 V Көлденең жолақты каналдардың (tubule)
деполяризациясы
7 W Актиннің белсенді нүктесімен байланысу
8 X Миозин баснының иілуі
9 Y Тропомиозин жиырылады
10 Z Тропонин пішінін өзгертеді Т
[3]
8. 2-суретте миеленді нейронның құрылысы көрсетілген.
2-сурет
а) X бөлігінің атауын анықтаңыздар:
[1]
b) Миеленді нейрондағы жүйке импульсының таралуы қалай аталады?
[1]
9. 3- суреттегі бас минының көлденең кесіндісі берілген.
44
3-сурет
Жүректің жиырылу жиілігін автономды реттеуді жүзеге асыратын құрылымды
анықтаңыз.
[1]
10. Биологтар саусақ ұшындағы стимуляциясын зерттеген. Саусақ ұшына түрлі қысым әсер
ете отырып, максималды мембараналық потенциалды өлшеу үшін микроэлетродтар
қоладанды. 4-суретте Пачини денешігі, сенсорлық (сезгіш) нейрон және
микроэлектордтардың орналасуы бейнеленген.
4-сурет
Кестеде осы зерттеулердің нәтижелері көрсетілген.
Саусақ ұшына түскен
қысым
Мембрана потенциалы Р
\млВт
Мембрана потенциалы Q
\млВт
Жоқ -70 -70
Төмен -50 -70
Орташа +30 +40
Жоғары +40 +40
а) Егер қысым түспеген жағдайда сенсорлы (сезгіш) нейронда тыныштық күйдегі
мембрана потенциалы қалай -70 мВ сақтайтындығын түсіндіріңіз:
[1]
b) Пачини денешігіне қысым түсірген кезде, Р микроэлектродта тіркелген мембрана
потенциалының өзгерісі қалай жүзеге асады?
[1]
11. 5- суретте холинергиялық синапстың жұмысы бейнеленген.
a) А және В құрылымын анықтаңыз.
[2]
b) В құрылымының постсинапстық мембранаға тигізетін әсерін сипаттаңыз:
[1]
45
5-сурет
12. 6-суретте толық жүрек циклынынан кейінгі сол жақ жүрекшедегі, сол жақ
қарыншадағы және қолқадағы артериалды қысымның өзгерісі бейнеленген.
6-сурет
Төмендегі кестені А- дан Н-қа дейін графикте сипатталған тұжырымдарға сәйкесін
анықта:
Өзгерістер Сәйкес әріп
Сол жақ екі жақтаулы қақпақша ашылу үрдісінде
Сол жақ екі жақтаулы қақпақша жабылу үрдісінде
Сол жақ қарынша жиырылуды бастады
Сол жақ қарыншада минималды қан көлемі
[4]
13. Полимеразды тізбекті реакциясы (ПТР) ДНҚ үлгілерінің көшірмесін көбейтуге
негізделген әдіс. ПТР технологиясының арқасында бір тал шаштың фоликуласы немесе
ақ қан жасушаларынан бірнеше ДНҚ көшірмелерін алуға болады. Мұндай әдістер сот
сараптамасында өте маңызы зор. ПТР технологиясының сатылары төмендегі суреттен
көруге болады.
7-сурет
46
a) ПТР – дің бірінші сатасында ДНҚ үлгісін 94 ° C қыздыру нәтижесінде екі тізбектің
ажырауына қалай алып келетіндігін сипатта.
[1]
b) ПТР – дің үшінші сатысында ДНҚ - полимераза ферменті жаңа екі шиыршықталған
ДНҚ тізбегінің көшірмесін нуклеотилдтер арқылы қалай түзетіндігін сипатта.
[1]
14. Биотехнология — биологиялық ағзалардың қатысуымен жүретін үдерістерді, адамның
мақсатына сай өзгерту арқылы өндірісте пайдалану болып табылады.
Биотехнологияда тірі ағзаларды қолданудың бір артықшылығы мен кемшілігін жазыңыз.
Артықшылығы
[1]
Кемшілігі
[1]
15. Дүние жүзі бойынша тамақтану рационының шектеулі болуы балалар арасында А
дәруменінің жетіспеушілігінен денсаулықтарының күрт төмендеуі анықталды. А
дәруменімен байытылған «Алтын күріш» атты күріш түрі ағза бойында А дәруменін
синтездеуге қажетті β-каротинін гендік инженерия көмегімен алды.
6-суретте осы күріштің гендік инженерия арқылы синтезделген кезеңдері көрсетілген.
1 қадам
Pantoea ananatis типті бактериясын және β-каротині бар
жүгері өсімдігінен ферменттер арқылы гендерді алды
2 қадам `
Ферменттер көмегімен плазмидтер ажыратылды
3 қадам
β-каротинді кодтайтын гендер промотормен бірге
плазмидке бекінді
4 қадам
Рекомбинантты плзмидтер Agrobacterium tumefaciens
бактериясына енгізілді
5 қадам
A. tumefaciens рекомбинантты плазмидті күріш
өсімдігінің ұрығына жеткізеді
6 қадам
Бұл ұрықтар «Алтын күріш» өндірілетін жерде өсірілді
8-сурет
а) 1,2 және 3 қадамдарда қолданылатын ферменттер түрілерін атаңыздар.
1 және 2 қадамдар үшін ортақ №1 фермент
3 қадам үшін №2 фермент
[2]
b) 3 қадамда β-каротинмен бірге промотор енгізілу себебін түсіндіріңіз:
[2]
47
Балл қою кестесі
№ Жауап Балл Қосымша
ақпарат
1 A 1
2 С 1
3 С 1
4 В 1
5 В 1
6 D 1
7 а) A – ашық түсті жіңішке жіпшелер аймағын
көрсетеді;
В- күңгірттеу жолақты жуан талшықтар;
1
Дұрыс реттілік
кезеңдері
Дұрыс жауабы
1 S
2 V
3 Q
4 U
5 Z
6 Y
7 W
8 R
9 X
10 T
3
8 Х- Раньве үзінділері
Z-Шван жасушалары
Шван жасушалары жүйке жасушаларының қосмша
жасушалары, жүйке талшықтарының бойымен
миелендік қабық түзеді. Олар нейрондардың
миелинді қабықшаларына электроизоляциялық,
қоректік және тіректік қызмет атқарады.
Раньве үзінділері миелинген нейрондардың
аксонында жүйке импульстарының жылдам өтуін
қамтамасыз етеді.
Миеленген нейрондардың мембараналарында
жүйке импульстары немесе қозу (іс -әрекет
потенциалы) Раньве үзінділерінде секірмелі өту
арқылы жылдам ақпараттың жетуін қамтамасыз
етеді. Мұндай тасымал түрін сальтаторлық қозуды
өткізу деп атайды.
1
1
9 a) C 1
10 a)
 мембранада калий иондары үшін өткізгіш, ал
натрий иондары үшін төмен өткізеді;
 натрий иондары жеңіл тасымалданады /
шығарады, ал калий иондары кіреді\енеді.
b)
 мембрана / ламеллалар деформацияланады
1
1
48
(пішіні өзегереді)/ созылады;
 Натрий иондарының каналдары мембранада
ашық, натрий иондары жылжиды\енеді\кіреді;
 Қысым жоғары болған сайын натрий
каналдары соншалықты ашық болады.
11 a)
A – calcium ions, Ca2+, calcium/Ca/Ca+
B – sodium ions, Na+ ,sodium/Na
1
1
b) деполяризация (постсинапстық мембрана)/ іс –
әрекет потенциалы;
1
12
а) C ; G ; G ; B / C ;
1
1
1
1
13 а) ДНҚ-ң екі тізбек арасындағы азотты негіздердің
сутекті байланыстарын үзу арқылы екі тізбек
ажыртылады.
b)
• нуклеотидтер қарама – қарсы комплементарлы AT, C-G, T-A, С-С орналасады;
• комплементарлы азотты негіздер бір – бірімен
сутектік байланыстар арқылы бірігеді.
• бір нуклеотидтің қанты келесі нуклеотидтің
фосфор тобымен байланысады;
• конденсация арқылы байланыстар түзіледі.
1
1
14 Трансгенді ағзалардың артықшылығы –
сатылатын өнімнің артуы; ГМО өнімдерінің
арзандығы, ашаршылықтың алдын алуы, сақтау
мерзімінің ұзақтығы, импорт және экспорт т.б.б.
Трансгенді ағзалардың кемшілігі – биоқауіптілік,
яғни гендік тұрғыда болашақ ұрпақтарға кері әсері,
кейбір түрлері ісік ауруларығ аллергия, зат
алмасудың бұзылуы, антибиотиктерге тұрақтылық
жоғарылайды деген болжамдар бар.
1
1
15 a) №1 фермент - (рестрикционный) эндонуклеаза
/рестриктаза\ рестрикциялық ферменті; №2 фермент
- (ДНҚ) лигаза;
1
1
b)
 Гендер экспрессиясы/ транскрипцияланған/
қосылған; (expressed /transcribed / switched on)
 РНК-полимераза байланыса алады;
 транскрипция факторлары байланыса алады;
 гендер экспрессиясын бақылай алады;
2
Барлығы 30