ТЖБ ҚЖБ Биология 10-сынып (жаратылыстану-математикалық бағыт)
1
«Биология» пәнінен
қалыптастырушы бағалауға арналған тапсырмалар жинағы
10-сынып
(жаратылыстану-математикалық бағыт)
Нұр-Сұлтан, 2019
2
Аталған тапсырмалар жинағы мұғалімге 10-сынып білім алушыларына «Биология» пәні
бойынша қалыптастырушы бағалауды жоспарлау, ұйымдастыру және өткізуге көмек құралы
ретінде құрастырылған. Тапсырмалар жинағы оқу бағдарламасы мен оқу жоспарының
негізінде дайындалған.
Бағалау критерийі мен дескрипторлары бар тапсырмалар мұғалімнің ұқсас
тапсырмаларды құрастыруына, іріктеуіне, білім алушылардың оқу мақсаттарына жету
бойынша сындарлы (конструктивті) кері байланыс беруіне көмектесетін үлгілер болып
табылады.
Жинақта ұсынылатын сипаттама білім алушылардың қажеттіліктері мен
мүмкіндіктерін есепке ала отырып, тапсырмаларға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге,
бейімдеуге мүмкіндік береді.
Жинақ жоғары сынып мұғалімдеріне, әдіскерлерге, критериалды бағалау бойынша
өңірлік, мектеп үйлестірушілеріне және басқа да мүдделі тұлғаларға арналған.
Жинақты дайындау барысында ресми интернет-сайттарынан алынған қолжетімді
ресурстар (суреттер, мәтіндер, бейне-аудиоматериалдар және т.б.) қолданылды.
Қолданылған шартты белгілер:
* әр тоқсан барысында 2 ортақ тақырып қамтылатынын ескеріп, оқу мақсаттарына қол
жеткізу үшін берілетін тапсырмалар мазмұнына ортақ тақырыптарды (мүмкіндігінше)
кіріктіру ұсынылады.
** бағдарламадағы оқу мақсаттарының бір бөлігі қолданылады.
3
Мазмұны
1-тоқсан ............................................................................................................................................... 4
Тарау Молекулалық биология және биохимия ........................................................................... 4
Тарау Жасушалық биология...................................................................................................... 177
Тарау Қоректену ......................................................................................................................... 231
2-тоқсан ........................................................................................................................................... 266
Тарау Заттардың тасымалдануы ............................................................................................... 266
Тарау Тыныс алу ........................................................................................................................ 308
Тарау Бөліп шығару ................................................................................................................... 350
3-тоқсан ........................................................................................................................................... 377
Тарау Жасушалық цикл ............................................................................................................. 377
Тарау Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары ................................................... 41
Тарау Эволюциялық даму. Селекция негіздері. Тірі ағзалардың көптүрлілігі .................... 455
4-тоқсан ............................................................................................................................................. 51
Тарау Координация және реттеу ................................................................................................. 51
Тарау Қозғалыс ............................................................................................................................. 60
Тарау Биомедицина және биоинформатика .............................................................................. 61
Тарау Биотехнология ................................................................................................................... 67
4
1-тоқсан
Тарау Молекулалық биология және биохимия
Тарау Молекулалық биология және биохимия
Оқу мақсаты 10.4.1.1 Жердегі тіршілік үшін судың іргелі
маңызын түсіндіру cалыстыру
Бағалау критерийі Білім алушы
Судың физикалық - химиялық қасиеттерін
сипаттайды
Тірі ағзалар үшін судың маңызын түсіндіреді
Ойлау дағдыларының деңгейі Білу және түсіну, қолдану
Тапсырма
(a)(i) Сурет 1.1 пайдалана отырып, топырақтағы минералды тұздардың суда еріп, тамырға
сіңірілуін қамтамасыз ету кезеңіндегі судың ерігіштік қасиетін сипаттаңыздар:
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
(a)(ii) Су молекулаларының қатты денелерге жанасу түрін атаңыздар:
А_____________________________________________________________________
Су молекулаларының өзара бірігуі нәтижесінде пайда болатын байланыс түрін
атаңыздар:
B_____________________________________________________________________
Тамыр арқылы енген су молекулаларының жапырақ бойымен қозғалу үдерісін
сипаттаңыздар?
Сурет 1.1
5
Дескриптор Білім алушы
- судың физикалық – химиялық қасиеттерін
сипаттайды;
- судың физикалық – химиялық қасиеттерін негізге
ала отырып, су молекулаларының қатты денелерге
жанасу түрін атайды;
- судың физикалық – химиялық қасиеттерін негізге
ала отырып, су молекулаларының өзара бірігуі
нәтижесінде пайда болатын байланыс түрін атайды;
- жердегі тіршілік үшін судың бірегей құрылымының
маңызын 1.1 суретті пайдалана отырып, су
молекулаларының қозғалу үдерісін сипаттау
арқылы, тірі ағзалар үшін судың маңызын
түсіндіреді;
6
Тарау Молекулалық биология және биохимия/
Көмірсуларды жіктеу: моносахаридтер, дисахаридтер,
полисахаридтер. Химиялық құрылымы. Көмірсулардың
қасиеті және қызметтері.
Оқу мақсаты 10.4.1.2 Көмірсуларды құрылымы, құрамы және қызметтері
бойынша жіктеу
Бағалау критерийі Білім алушы
Көмірсуларды химиялық құрылымына қарай жіктейді,
ажыратады
Көмірсулардың қасиеттері мен атқаратын қызметтерін
сәйкестендіре отырып, оларды өзара салыстырады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну, қолдану
Тапсырма
(a)(i) Күрделі көмірсулардың түзілуіндегі реакция теңдеуіне қатысатын және түзілетін
заттарды анықтаңыздар:
(a)(ii) Күрделі көмірсулардың түзілуіндегі химиялық реакция түрін анықтаңыздар:
(a)(iii) Түзілген күрделі көмірсулардың арасындағы байланыс түрін анықтаңыздар:
7
(b) Көмірсуларды құрылымы, құрамы және қызметтері бойынша жіктеу үшін төмендегі кестені толтырыңыз:
Моносахаридтер Дисахаридтер Полисахаридтер
Мысалдар Фруктоза Мальтоза Крахмал
Мономер - - - Глюкоза+фрук
тоза
Амилоза Амилопекти
н
Химиялық
формуласы
С6Н12О6 С12Н22О11 С6Н12О5
Құрылымдық
тірек сызба
формуласы
Суббірліктері - - - - - - β-глюкоза α-глюкоза
С,
байланыстар
1-4
гликозидті
байланыс
1-4 және 1-6
гликозидті
байланыс
1-4 және
1-6
гликозидті
байланыс
Қасиеттері Қатты
заттар,
суда
жақсы
ериді,
дәмі тәтті
т.с.с.
Түссіз аморфты
кристалл –
карамель
түзеді. Суда
жақсы ериді,
дәмі тәтті.
Дәмі жоқ, ақ
түсті аморфты
ұнтақ зат, суда
жақсы ериді де
коллоид түзеді.
Кездесетін
жері
Жүзім
қанты
Сүтті
тағамдард
а
Жасуша
қабырғасы
нда
Көмірсулар
қызметтері
Энергия
қоры, зат
алмасуда
жылдам
ыдырайд
ы т.с.с.
Уыттан
жасалған
қант,
энергия
қоры.
8
Дескриптор Білім алушы
- күрделі көмірсулардың түзілуіндегі химиялық реакция түрін
анықтайды;
- күрделі көмірсулардың түзілуіндегі реакция теңдеуіне
қатысатын заттарды анықтайды;
- химиялық реакция нәтижесінде пайда болатын заттарды
анықтайды;
- химиялық реакция нәтижесінде түзілген өнімнің арасындағы
байланыс түрін анықтайды;
- көмірсулардың құрылымын сипаттайды және оларға сәйкес
жіктейді;
9
Тарау Молекулалық биология және биохимия/ Липидтердің
құрылымдық компоненттері. Майлардың химиялық
құрылысы мен қызметтері.
Оқу мақсаты 10.4.1.4 Майлардың химиялық құрылысы мен қызметтерін
сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
Липидтердің құрылымдық компоненттерін атайды
Майлардың химиялық құрылысы мен қызметтерін
сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну, қолдану
Тапсырма-1
(a) (i) Химиялық құрамы бойынша липидтердің негізгі компоненттерін атаңыздар:
(ii) Липидтердің түрлері, компоненттері мен мысалдары берілген кестедегі бос
орындарды толықтырыңыздар:
Липидтердің
түрлері
Липидтерді құрайтын негізгі
компоненттер
Липидтер түрлеріне мысал
Жай
(қарапайым)
липидтер
Бейтарап майлар,
стероидтар және
балауыздар /воскілер/
жатады.
Күрделі липид спирт қалдығынан, жоғары
май қышқылдарынан және басқа да
заттардан /азоттық негіздер, фосфор
қышқылы, көмірсулар, және басқалары/
тұрады.
(b) Майлардың қызметтерінің атауларын сипаттамаларымен сәйкестендіріңіздер:
Липидтердің
қызметі
Дұрыс
жауап
Белгілемелер Липидтер қызметінің сипаттамалары
Құрылымдық A Судан қорғану (жапырақ бетіндегі балауыз,
құстардың қанаттары қанаттары және
сүтқоректілердің жүні), электрохимиялық
изоляция, механикалық соққылардан
физикалық қорғаныс
Энергетикалық B Кейбір гормондар липидтік табиғатты
болады. Майда еритін дәрумендердің негізі –
липидтер. (А,D, E, K)
Қор C Организмге қажетті энергияның 25—30%-ын липидтер береді.1 г май ыдырауының
нәтижесінде 39 кДж немесе 9,5 ккал энергия
бөлінеді.
Температураны
реттеу
D Организмдер денедегі майды қоректік зат
ретінде жинақтайды. Мысалы,
10
бунақденелілер, сүтқоректілер және
адамның тері асты қабатында, шарбыда,
көптеген өсімдіктердің тұқымдарында және
т.б. мүшелерінде май қоры жинакталады.
Эндогенді су көзі E Жасуша мембранасының құрамына
фосфолиид және гликолипид кіреді.
Нәруызбен бірге жарғақша құрамына кіріп,
оның жартылай өткізгіштігін қамтамасыз
етеді.
Регуляторлық. F Май жылуды нашар өткізеді. Сондықтан
жануарлар тері астындағы май қабатының
есебінен дене температурасын тұрақты
сақтайды. Жылу изоляциясы (тері астындағы
май) биологиялық жылытқыш.
Қорғаныштық G 1 кг май тотығып ыдырағанда, 1,1 кг су
түзіледі. Мұндай суды “метаболит су” деп
атайды. Қыста ұзақ ұйқыға кететін, сол
сияқты сусыз шөлді жерлерде тіршілік
ететін жануарлар (кейбір кемірушілер,
бөкендер, түйелер және т.б.) организміндегі
тотығып, ыдыраған майдың суын
пайдаланады
Дескриптор Білім алушы
- химиялық құрамы бойынша липидтердің негізгі компоненттерін
атайды;
- липидтердің түрлерін анықтайды;
- липидтердің компоненттерін анықтайды;
- липидтердің түрлеріне мысалдар келтіреді;
- майлардың қызметінің атауларын, оның сипаттамаларымен
сәйкестендіреді;
11
Тарау Молекулалық биология және биохимия/ Нәруыздарды
құрамы (жай, күрделі) және қызметі бойынша жіктеу.
Нәруыздардың құрылымдық деңгейлері мен құрылысы.
Оқу мақсаты 10.4.1.5 Нәруыздарды олардың құрылымы, құрамы,
атқаратын қызметтері бойынша жіктеу
Бағалау критерийі Білім алушы
Нәруыздарды олардың құрылымы, құрамы, атқаратын
қызметтері бойынша жіктейді
Нәруыздардың құрылымдық және құрылыс
ерекшеліктерін жіктейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну, қолдану
Тапсырма
(а) Нәруыздың химиялық құрылысының ерекшелігін сипаттаңыздар:
1.1 суретті пайдалана отырып, амин қышқылдардың жалпы молекуласының химиялық
құрылымын пайдалана отырып, бөліктерді әріппен белгілеу немесе дөңгелектеу арқылы
анықтаңыздар:
Сур.1.1
Амин тобын көрсетіңіз ____________________________________________
Карбоксил тобын көрсетіңіз ________________________________________
Радикал тобын көрсетіңіз __________________________________________
(b) Нәруыздың қызметтеріне сәйкес келетін суреттер мен сипаттамаларды анықтаңыздар:
Нәруыздар
қызметін
баяндайын
суреттері
Нәруыздардың
қызметінің
атаулары
Нәруыздардың қызметінің
сипаттамалары
1 Құрылымдық A Нәруыздар – сигналдық
(гормондар) және гормональді
рецепторлардың қызметтерін
атқаруға қабілетті.
2 Катализторлық B Негізгі нәруыз – бұл
иммуноглобулин, эритроциттерде
мембраналық гликолипидтермен
бірге комплекс түзуге қабілетті.
Ағзаны ауру қоздырғыштарынан
және бөгде заттардан қорғайды.
12
3 Қозғалыс
(жиырылғыштық)
C Ақуыздар энергия көзі болады. 1 г
нәруыздың соңғы өнімге дейін
толық ыдырағанда 17.6 кДж
энергия бөлінеді.
4 Тасымалдаушы D Коллаген, эластин, тірек-қимыл
аппараты – сіңір құрамына кіреді.
5 Қорғаныш E Ақуыздардың ішіндегі ең көп
тарағыны- ферменттер.
Жасушадағы химиялық
рекциялардың өтуін
жылдамдатады.
6 Энергетикалық F Актин және миозин ақуыздары
бұлшықеттің жиырылуына және
басқа да биологиялық қорғаныш
түрлеріне жауап береді.
7 Реттеуші G Жасуша мен ұлпалардың
тұрақтылығын және пішінін ұстап
тұруға жауап береді.
8 Тірек H Гемоглобин ақуызы – өкпе мен
ұлпалар аралығында оттегін және
көміртегі диоксидін тасымалдауға
жауап береді.
Құрылы
мдық
Катализат
орлық
Қозғалыс Тасымалд
аушы
Қорғаныс Энергети
калық
Реттеу
ші
Тірек
8
А
Дескриптор Білім алушы
- нәруыздың химиялық құрылысының ерекшелігін сипаттайды;
- 1.1 суретті пайдалана отырып, амин қышқылдарының жалпы
молекуласының химиялық құрылымындағы амин тобын көрсетеді;
- 1.1 суретті пайдалана отырып, амин қышқылдарының жалпы
молекуласының химиялық құрылымындағы карбоксил тобын
көрсетеді;
- 1.1 суретті пайдалана отырып, амин қышқылдарының жалпы
молекуласының химиялық құрылымындағы радикал тобын көрсетеді;
- нәруыздың қызметтеріне сәйкес келетін суреттерді анықтайды;
- нәруыздың қызметтеріне сәйкес келетін сипаттамаларды анықтайды;
13
Тарау Молекулалық биология және биохимия / ДНҚ
құрылысы. ДНҚ құрылымы (бірінші және екінші
реттік). ДНҚ молекуласының қызметі.
Оқу мақсаты 10.4.1.8 ДНҚ құрылымы мен қызметі арасындағы
байланысты орнату
Бағалау критерийі Білім алушы
ДНҚ құрылысы мен құрылым ерекшеліктерін
сипаттайды;
ДНҚ молекуласының қызметтерін
сипаттайды;
Ойлау дағдыларының деңгейі Білу және түсіну, қолдану
Тпсырма
1.1 суретте ДНҚ молекуласы көрсетілген.
(а) (і) ДНҚ гетерополимер молекуласы көптеген нуклеотидтерден түзіледі. Әр
нуклеотид құрамын түзетін А, В, С әріптермен таңбаланған негізгі үш компонентті
атаңыздар:
А___________________ В_________________ С____________________
(а) Чарграфф ережесі бойынша қай заңдылық дұрыс?
Төрт нұсқаның бірін таңдаңыз.
А В С D
Ереже
бойынша
A саны = A саны
T саны = T саны
C саны = C саны
G саны = G саны
A саны = T саны
G саны = G саны
C саны = C саны
T саны = A саны
A саны = C саны
Т саны = G саны
C саны = А саны
G саны = Т саны
A саны = T саны
G саны = C саны
Т саны = А саны
С саны = G саны
(b) Чарграфф ережесі бойынша қай заңдылық дұрыс?
Төрт нұсқаның бірін таңдаңыз.
А В С D
Ереже
бойынша
С + G
Т + А
= 1
А + Т
G + А
= 1
A + G
Т + С
= 1
С + А
G + Т
≠ 1
A + G
Т + С
= 1
С + А
G + Т
= 1
A + G
Т + С
= 1
С + G
Т + А
≠ 1
14
G + С
А + Т
= 1
Т + А
С + G
= 1
G + С
А + Т
≥ 1
С + G
Т + А
≤ 1
Т + С
G + А
= 1
А + С
G + Т
= 1
С + А
G + Т
≥ 1
А + С
G + Т
≤ 1
3. Төменде нуклеин қышқылдары фрагментінің (үзіндісінің) бір тізбегіндегі нуклеотидтер
қатарлары көрсетілген. Қай нұсқа ДНҚ – ға сәйкес тиісті тізбекті анықтаңыздар?
A 5’ CTTTTATGGGGA 3’
B 5’ CUUUUAUUGGGGA 3’
C 5’ GAAAATACCCCUT 3’
D 5’GAAAAUACCCCU 3’
4. Төменде ДНҚ фрагментінің (үзіндісінің) бір тізбегіндегі нуклеотидтер қатары көрсетілген.
ДНҚ фрагментінің екінші тізбегін құрыңыздар:
5’ TAGACАTGATGATAATACCGACGACGA 3’
_________________________________________
5. ДНҚ қызметтерін сипаттаңыздар:
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- ДНҚ молекуласының бірлігі болып табылатын, нуклеотидтер
құрамын түзетін А, В, С әріптерімен таңбаланған негізгі үш
компонентті атайды;
- ДНҚ құрылымының ерекшелігін сипаттайтын Чарграфф
ережесіне негізделген заңдылықтарды анықтайды;
- нуклеин қышқылдары фрагментінің (үзіндісінің) бір тізбегіндегі
нуклеотидтер қатарларының тиісті ДНҚ тізбегін анықтайды;
- ДНҚ фрагментінің (үзіндісінің) бір тізбегіндегі нуклеотидтер
қатарына сәйкес келетін ДНҚ фрагментінің екінші тізбегін
құрады;
- ДНҚ қызметтерін сипаттайды.
15
Тарау Молекулалық биология және биохимия / РНҚ
молекуласының құрылысы мен қызметтері. Матрицалық
РНҚ. Рибосомалық РНҚ. Транспорттық РНҚ.
Оқу мақсаты 10.4.1.10 РНҚ типтерінің құрылысы мен қызметтерін
ажырату
Бағалау критерийі Білім алушы
РНҚ молекуласының құрылысы мен қызметтері және
олардың түрлерін сипаттайды
РНҚ мен ДНҚ молекулаларының негізгі
ерекшеліктерін ажыратады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
ДНҚ мен РНҚ – ға ортақ тұжырым болып табылады:
A. Қос шиыршықты оралым
B. Қантты фосфот тізбегі
C. Рибоза
D. Тимин
Төрт азотты негіздерден қанша триплет құруға болады?
A. 3 + 4
B. 3 × 4
C. С. 3
4
D. 4
3
РНҚ молекуласының ДНҚ молекуласынан ерекшеленетін кем дегенде екі айырмашылықты
жазыңыздар?
Төменде ақуыздың биосинтез үрдісі көрсетілген.
Сур.4.1
Ақуыз биосинтезіне қатысатын компоненттер мен олардың қызметтерін анықта:
Компоненттер атаулары Компонент қызметтері
А
B
C
D
16
Дескриптор Білім алушы
- РНҚ құрылысының ДНҚ молекуласына ұқсастығын анықтау
арқылы, ажыратады;
- РНҚ қызметін азотты негіздерден құрылатын триплеттерді
сипаттаумен негізделеді;
- РНҚ молекуласының ДНҚ молекуласынан ерекшеленетін
айырмашылықтарды анықтайды;
- ақуыз биосинтезіне қатысатын компоненттерді анықтап, олардың
қызметтерін сипаттайды; арқылы РНҚ түрлерінің құрылыс және
қызметтік ерекшеліктерін ажыратады.
17
Тарау Жасушалық биология
Тарау Жасушалық биология / Жасуша органоидтерінің құрылысы
мен қызметтерінің ерекшеліктері. Жасушаның негізгі
компоненттері: жасуша қабырғасы, плазмалық мембрана,
цитоплазма және оның органоидтары (мембранасыз,
бірмембраналы және қосмембраналы). Ядро. Жасушаның
негізгі компоненттерінің қызметтері.
Оқу мақсаты 10.4.2.1 Электронды микроскоп арқылы көрінетін жасуша
органоидтерінің құрылысы мен қызметтерінің
ерекшеліктерін түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
Жасуша органоидтерінің құрылысы мен қызметтерінің
ерекшеліктерін анықтайды
Жасушаның негізгі компоненттерінің қызметтері,
олардың құрылымы, құрамы, атқаратын қызметтері
бойынша жіктейді;
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Төменде көрсетілген жасушалар үшін ортақ болатын кем дегенде 3 негізгі компоненттер
тізімін анықтап, суреттен А, В, С бағдаршамдар арқылы белгіле және олардың қызметтерін
жазыңыздар:
Сур.1.1
А_________________________________________________________________________
В_________________________________________________________________________
С_________________________________________________________________________
Электронды микроскоп арқылы анықталған жасуша органоидтарының түрлері көрсетілген.
2.1 суретті пайдалана отырып: органоидтар атауларын анықта; мембранасыз, бірмембраналы
және қосмембраналы түрлеріне жікте; құрылыс ерекшелігін сипатта; қызметтерін
жазыңыздар:
18
Сур.2.1
Мембранасыз Бірмембраналы Қосмембраналы
Кестені толтырыңыз.
№ Органоид атауы Құрылыс ерекшелігі Қызметтері
1
2
3
4
Дескриптор Білім алушы
- құрылысы бойынша екі жасушаға ортақ 3 компоненттер тізімін
береді;
- құрылысы бойынша екі жасушаға ортақ 3 компоненттердің
қызметтерін сипаттайды;
- электронды микроскоп арқылы анықталған жасуша
органоидтарының түрлерін мембранасыз, бірмембраналы және
қосмембраналы түрлеріне жіктейді;
- электронды микроскоп арқылы анықталған жасуша
органоидтарының құрылыс ерекшеліктерін сипаттайды;
- электронды микроскоп арқылы көрінетін жасуша
органоидтарының қызметтерін анықтайды;
19
Тарау Жасушалық биология
Оқу мақсаты 10.4.2.2 Жасуша мембранасының сұйық кристалды моделін
пайдаланып, жасуша мембранасының құрылымы,
қасиеттері және қызметтері арасындағы байланысты
орнату
Бағалау критерийі Білім алушы
Жасуша мембранасының құрылымы, қасиеттері және
қызметтерін сипаттайды
Жасуша мембранасының (сұйық кристалды моделінің)
құрылыс ерекшелігін сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану, жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1.1.суретте жасушаның мембранасының (сұйық кристалды моделінің) құрылысы
көрсетілген.
Сур.1.1
Кестені толтырыңыз.
Жасуша
мембранасының
құрылым
бірліктерінің
атауы
Жасуша мембранасының
сұйық-мозаикалық үлгісінде
(моделін) болуы үшін осы
бірліктердің негізгі
қызметтерін сипатта
Билипидтік қабат арқылы
қажетті заттардың мембрана
ішіне және сыртына қозғалуын
қамтамасыз ететін тасымал
түрін анықта:
A
B
C
D
20
E
G
H
K
Дескриптор Білім алушы
- жасуша мембранасының құрылым бірліктерінің атауларын
анықтайды;
- жасуша мембранасының сұйық-мозаикалық үлгісініне (моделін)
қатысатын бірліктердің негізгі қызметтерін сипаттайды;
- екі липидті қабат арқылы қажетті заттардың мембрана ішіне
қозғалуын қамтамасыз ететін тасымал түрілерін анықтайды;
- екі липидті қабат арқылы қажетті заттардың мембрана сыртына
қозғалуын қамтамасыз ететін тасымал түрлерін анықтайды;
21
Тарау Жасушалық биология
Оқу мақсаты 10.4.2.3 Прокариот және эукариот жасушаларының құрылым
ерекшеліктері мен қызметтерін салыстыру
Бағалау критерийі Білім алушы
Бактерия, саңырауқұлақ, өсімдік және жануар
жасушаларының құрылым ерекшеліктері мен
қызметтерін салыстырады
Прокариот және эукариот жасушаларының құрылым
ерекшеліктері мен қызметтерін сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану, жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1.1 суретте бактерия, саңырауқұлақ, өсімдік және жануар жасушаларының құрылым
ерекшеліктері көрсетілген.
№1, №2, №3 және №4 суреттерді «эукариоттарға» және «прокариоттарға» жіктеңіздер:
№1_______________________________________________________
№2_______________________________________________________
22
№3_______________________________________________________
№4_______________________________________________________
2. Прокариот және эукариот жасушаларының құрылымы мен оны құрайтын органоидтарын
анықтап, кем дегенде бір құрамбірліктің қызметін жазыңыздар:
№1 №2 №3 №4
A
B
C
D
E
F
G
H
Қызметі С - В - А - F –
3. Прокариот және эукариот жасушалар арасындағы кем дегенде екі айырмашылық пен бір
ұқсастықтарды анықтаңыздар:
Айырмашылығы Ұқсастығы
№1 және №2 жасуша
арасындағы
№3 және №4 жасуша
арасындағы
№2 және №3 жасуша
арасындағы
№1, №2, №3 және
№4 жасушалар
арасындағы
Дескриптор Білім алушы
- суреттерге сәйкес «эукариоттар» мен «прокариоттарға» жіктейді;
- прокариот және эукариот жасушаларының құрылымындағы
ерекшеліктерді оны құрайтын органоидтары негізінде салыстырады;
- прокариот және эукариот жасушаларының құрылымын түзуші бір
органоид қызметін сипаттау арқылы салыстырады;
- прокариот және эукариот жасушалар арасындағы
айырмашылықтарды анықтайды;
- прокариот және эукариот жасушалар арасындағы ұқсастықтарды
анықтайды;
23
Тарау Қоректену
Тарау Қоректену
Оқу мақсаты 10.1.2.1 Әр түрлі жағдайлардың (температура, pH, субстрат пен
ингибитор концентрациясы
Бағалау критерийі Білім алушы
Ферменттер белсенділігіне әсер ететін факторлар мен
жағдайларды сипаттайды;
Ферменттер белсенділігіне әсер ететін факторлар мен
жағдайлардың себептері мен салдарын сипаттайды;
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану, жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Төмендегі ферменттерге қатысты тұжырымдардың дұрысын анықтаңыз (« дұрыс» және
«бұрыс»).
(«√» , «Х» белгісімен қойыңыз)
Пайымдаулар Р Ж
Ферментер органикалық катализаторлар болып табылады
Ферментер бейорганикалық катализаторлар болып табылады
Барлық ферментер өзіне оптимальді ортада реакцияға түседі
Әр фермент реакциялардың түрлі типтерін катализдейді
Әр фермент реакциялардың тек бір типтерін катализдейді.
Барлық ферментер қышқыл ортада реакцияға түседі
Барлық ферменттер оптимальді температурада белсенді болады
Ферменттер – нәруыздар, жоғары температурада бұзылады және өзінің
ферменттік қасиеттерін жояды
Барлық ферменттер қышқылдық ортада қызмет атқарады
Ферменттер реакция өнімдерінің құрамына кіреді
ферменттер химиялық реакцияның тепе-теңдік жағдайын өзгертпейді
Неғұрлым субстрат концентрациясы артқан сайын, соғұрлым ферменттің
белсенділігі де жоғары болады
Неғұрлым фермент концентрациясы төмендеген сайын, соғұрлым оның
белсенділігі жоғары болады
2.1 және 2.2 суреттерде берілген графиктерді талдаңыздар:
(а) 2.1 графигінде оптимальды рН көрсеткішке ие болатын фермент түрін атаңыздар:
24
2.1- сурет 2.2 - сурет
(б) графиктегі бос бағаналарға ферменттің температураға қатысты өзгерісін дұрыс
орналастырыңыз.
А. оптимальді температура
Б. максимальді температура
В. фермент денатурациясы
3. Дұрыс жауаптың астын сызыңыз.
a. Температураның жоғарлауы ферменттік реакцияның жылдамдығын
[ арттырады / баяулатады / өзгеріссіз қалады ]
b. Температураның қайнауы ферменттік реакцияның жылдамдығын
[ арттырады / баяулатады / өзгеріссіз қалады ]
c. рН көрсеткішінің оптималды рН көрсеткішіне қарай өсуі ферменттік реакцияның
жылдамдығын
[ арттырады / баяулатады / өзгеріссіз қалады ]
d. Төменде берілген 3.1 суреттегі графиктерді пайдалана отырып, ферменттердің
белсенділігі үшін арналған оптимальды жағдайларды нақты шамалар негізінде
көрсетіңіздер:
Реакция жылдамдығы,
%
Реакция жылдамдығы, %
рН = t =
25
Дескриптор Білім алушы
- ферменттер табиғатын, қасиеттерін, оларға әсер ететін факторлар
мен салдарын «рас» және «жалған» пайымдаулар түрінде
сипаттайды;
- ферменттердің белсенділігіне әсер ететін рН шамасында белсенді
әрекет ететін фермент түрін анықтайды;
- ферменттердің белсенділігіне температураның әсер ету ерекшелігі
мен графиктегі қисық сызығының өзгерісі арасындағы байланысты
анықтай алады;
- ферменттерге жоғары температураның әсерінен реакция
жылдамдығының өзгерісін талдайды;
- ферменттерге температураның қайнау күйіндегі әсерінен реакция
жылдамдығының өзгерісін талдайды;
- ферменттерге рН көрсеткішінің оптималды рН көрсеткішіне қарай
өсі әсерінен реакция жылдамдығының өзгерісін талдайды;
- 3.1 суретте берілген графикті пайдаланып, ферменттердің
белсенділігі үшін арналған оптимальды жағдайлардың нақты
шамалар көрсеткішін анықтайды;
26
2-тоқсан
Тарау Заттардың тасымалдануы
Тарау Заттардың тасымалдануы
Оқу мақсаты 10.1.3.1. Эмбрион мен ересек ағзаның гемоглобині мен
миоглобині үшін оттектің диссоциациялануының
қисық сызығын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
Адам гемоглобині мен миоглобинінің құрылысы
мен қызметін ажыратады;
Эмбрион мен ересек ағзаның гемоглобині мен
миоглобині үшін оттектің диссоциациялануының
қисық сызықтарын салыстырады;
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану, Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Адам гемоглобині мен миоглобинінің құрылысы мен қызметі туралы келесі
тұжырымдарды тиісті ұяшықтарға топтастыр:
Бұлшықеттерде оттегінің қоры ретінде синтезделеді;
Құрылымы шар тәрізді;
Оттегіге байланысуы жақсырақ;
Нәруыздың үшінші реттік құрылымы;
Ағзадаға қажетті оттегіні тасымалдады;
Еуда ериді;
Төрт темір гем тобы бар;
Екі α және екі β тізбектерінен тұрады;
Төрт оттегі атомымен байланысады;
Тұйық тетрапиррол және темір гем бар.
Нәруыздың төртінші реттік құрылымы;
Гемоглобин Миоглобин
2. Эмбрион мен ересек ағзаның гемоглобині мен миоглобині үшін оттектің
диссоциациялануының келесі қисық сызықтарын қысқаша түсіндіріңіз.
27
Дескриптор Білім алушы
- адам гемоглобині мен миоглобинінің құрылысын сипаттайтын
тұжырымдарды тиісті ұяшықтарға ажыратады;
- адам гемоглобині мен миоглобинінің қызметтерін сипаттайтын
тұжырымдарды тиісті ұяшықтарға ажыратады;
- эмбрион мен ересек ағзаның гемоглобині үшін оттектің
диссоциациялану қисық сызықтарын арнайы график арқылы
салыстырады;
- эмбрион мен ересек ағзаның миоглобині үшін оттектің
диссоциациялану қисық сызықтарын арнайы график арқылы
салыстырады.
Оттегінің қанығуы, %
28
Тарау Заттардың тасымалдануы
Оқу мақсаты 10.1.3.3 Пассивті тасымалдау механизмін түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
Пассивті тасымалдау механизмі түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану, Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Тұз қышқыл ерітіндісінің концентрациясы 0,5%. Адамның дене жасушаларын осы ерітіндіге
орналастырса, су молекулалары қозғалысы қалай өзгереді?
A. Жасушаның ішіне енеді
B. Жасушадан сыртқа жылжиды
C. Жылжымайды
D. Екі жақ бөлігі тең болады: жасушаның ішкі және сырты
2. Арнайы транспорттық ақуыздар арқылы жүзеге асырылатын тасымалдың түрі:
A. Диффузия
B. жеңілдетілген диффузия
C. белсенді тасымал
D. пиноцитоз
3. Диффузия кезінде еріген заттардың молекулалары қай бағытқа қарай жылжиды?
Еріген заттың концентрациясы жоғары бағытқа қарай
Еріген заттың концентрациясы төмен бағытқа қарай
4.4.1 суреттерді пайдаланып, қарапайым диффузия, белсенді тасымал, осмос, жеңілдетілген
диффузия немесе тең болатын үдерісті анықта:
4.1-сурет
29
5. Оқушылар биология сабағында зертханалық жқмыс жүргізу барысында тұзды ерітіндіге пияз
бөліктерін салып, 30 минут өткен соң, эпидермисті микроскоп астынан бақылағанда 5.1-суреттегідей құбылыс байқаған. Нәтижелеріне қарай талдау жүргізген.
Сур.5.1
(a) Осы жасушаларда болған үдерісті атаңыз.
А………….…………………
В…………………………….
С………………………….…
(b) Жасушаның қайсысында глюкозаның жоғары концентрациясы бар деп ойлайсыздар
(c) Жасушаның қайсысына глюкоза ерітіндісі енуі мүмкін:
(d) Анықтаған тасымалдың бұл түріне энергия қажет пе?
(e) Ол тасымалдың қай түріне жатады?
(f) Анықталған тасымал түрінің бағыты қандай болады?
Дескриптор Білім алушы
- жасушаларға түрлі заттардың әсерін зерделеу арқылы, оларда
болатын үрдістердің сипатын анықтайды;
- пассивті тасымал түрлерін анықтайды;
30
Тарау Тыныс алу
Тарау Тыныс алу
Оқу мақсаты 10.1.4.1 АТФ-тың құрылысы мен қызметтерін сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
АТФ-тың құрылысы мен қызметін сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану, Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. 1 суретте АТФ құрылысын сипаттайтын химиялық формуласы бейнеленген, олардың
құрылым бірліктерін анықтау үшін:
Азотты негізді (аденин) –
дөңгелектеу арқылы көрсетіңіз.
Қантты (рибоза) – көк түсті сиядан
басқа түспен бояңыз.
Фосфат тобын – астын екі сызық
арқылы сызып көрсетіңіз.
Гликоген молекуласының фрагментін, яғни 100 глюкоза қалдығы тотығу кезінде гликолиз
нәтижесінде жасушада қанша АТФ молекуласы синтезделеді? АТФ молекулаларының көп
мөлшерде түзілуінің маңызы неде?
2. 4.1 суретті және кілт сөздерді пайдаланып, төмендегі тыныс алу кезеңдері мен онда түзілетін
АТФ сандарын бейнелейтін сызбанұсқаны толтыр: этил спирті, 2 АТФ, сүт қышқылы, 34 АТФ,
Кребс циклі, 2 АТФ, глюкоза, ферментация (ашу), 2 АТФ, гликолиз, электрон тасымал тізбегі.
Дескриптор Білім алушы
- АТФ құрылысын сипаттайтын химиялық формулалардағы құрылым
бірліктерін анықтайды;
- uликоген молекулаларының фрагменттері 100 глюкозадан
синтезделетін АТФ молекулаларының саны мен қызметінің маңызын
сипаттайды;
- АТФ молекуласының түзілу механизмін сызбанұсқада дұрыс
реттілігін анықтайды;
31
Тарау Тыныс алу
Оқу мақсаты 10.1.4.5 Митохондрия құрылымдары мен жасушалық
тынысалу үдерістерінің өзара байланысты орнату
Бағалау критерийі Білім алушы
Митохондрияның құрылымы мен қызметтерін
сипаттайды;
Митохондрия құрылымдары мен жасушалық
тынысалу үдерістерінің өзара байланысын орнатады;
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу, түсіну және қолдану
Тапсырма
1. Митохондрияның құрылымы сипатталған 1.1.сурет арқылы оның негізі A, B, C, D
белгіленген бөліктерін анықтаңыздар:
A_____________________________________________________________
B_____________________________________________________________
C_____________________________________________________________
D_____________________________________________________________
2. Митохондрия құрылысы мен онда өтетін аэробты тыныс алу кезеңдерін сипаттайтын
қызметтердің сәйкестігін орнатыңыздар:
______ гликолиз үрдісі өтеді
______ электрон тасымал тізбегі үрдісіне қажетті ақуыздар орналасқан
_______H
+
протондарының концентрациясы артады, кейін ЭТТ жалғасады
______ АДФ – тың фосфорлану үрдісінен АТФ түзілу жүреді
______ Электрон тасымал тізбегінің соңғы өнімі ретінде оттегінің сутегі протонымен
қосылып, су түзілу үрдісі
32
Дескриптор Білім алушы
- митохондрияның құрылымын сипаттайтын A бөліктерін
анықтайды;
- митохондрияның құрылымын сипаттайтын B бөліктерін
анықтайды;
- митохондрияның құрылымын сипаттайтын C бөліктерін
анықтайды;
- митохондрияның құрылымын сипаттайтын D бөліктерін
анықтайды;
- митохондрия құрылысы мен онда өтетін аэробты тыныс алу
кезеңдерін сипаттайтын қызметтерін сәйкестендіреді.
33
Тарау Тыныс алу
Оқу мақсаты 10.1.4.6 Кребс циклін сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
Кребс циклін сипаттайды;
Циклдің негізгі және аралық қосылыстары мен
реакцияның соңғы өнімдерін анықтайды;
Электрондық-тасымалдау тізбегін сипаттайды;
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу, түсіну және қолдану
Тапсырма
1. Кребс циклі үрдісінің механизмін сипаттайтын мәтіндегі бос орындарды кілтті сөздер
арқылы толықтырыңыз.
Аэробты тыныс алудың екінші кезеңі Кребс циклі үдерісі митохондрияның … ……... .
өтеді. Кейде Кребс циклін . …..…. . деп те атайды. Кребс циклінде . …..…. . ацетил
тобы 4С тұратын . .…........... қосылып, ... ..….... . көміртекті цитратқа айналады.
Коэнзим А босатылады да, кейін басқа рекцияларға қатысып, ……...... түзуге
жұмсалады. Бірнеше реакция нәтижесінде цитрат өзгеріске ұшырап, 4С ………… . .
айналады. Екі атом көміртегі . ………. . реакциясы нәтижесінде көміртегі диоксиді 4 ×
CO2 пайда болады. Тотығу реакциясы нәтижесінде сутегі иондарының ………..… алып
келеді де, нәтижесінде 6 × NADH + H + және ………….. пайда болады.
Митохондрияның ішкі мембранасында орнласқан АТФ синтетаза ферменті көмегімен
……….. реакция нәтижесінде АДФ – ке бір фосфор тобы қосылып, АТФ пайда болады.
Бір пирожүзім қышқылынан Кребс циклі нәтижесінде .. .. .…….. .. АТФ түзілсе, екі
айналым Кребс циклі нәтижесінде ………. . .. АТФ түзіледі.
Кілтті сөздер: оксалоацетат, 1 АТФ, лимон қышқылы циклі, декарбоксилирования, ацетил-СоА, матрица, оксалоацетат, 6С, ацетил-СоА, тотықсыздануы, 2 × FADH2, фосфорлану,
2 АТФ.
2. 2.1 суретін пайдалана отырып, А,B,C,D электрон тасымал тізбегінің құрылымын анықтап,
олардың қызметтерін сипаттаңыз.
34
Нәтижені кестеге толтырыңыз.
Электрон тасымал
тізбегінің құрылымы
Атқаратын қызметі
A.
B.
C.
D.
Е.
Дескриптор Білім алушы
- Кребс циклі үрдісінің механизмін, ондағы негізгі және аралық
қосылыстар мен реакцияның соңғы өнімдерін мәтінді дұрыс
толтыру арқылы сипаттайды;
- электрон тасымал тізбегіндегі үрдістің бөлімдері болып
табылатын А, B, C, D кезеңдерінің атауларын анықтайды;
- электрон тасымал тізбегіндегі үрдістің бөлімдері болып
табылатын А, B, C, D кезеңдеріндегі әрекеттерді сипаттайды;
35
Тарау Бөліп шығару
Тарау Бөліп шығару
Оқу мақсаты 10.1.5.1 Зәрдің сүзілу (фильтрация) және түзілуі механизмін
түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
Зәрдің түзілуі және сүзілу механизмдерін түсіндіреді;
Абсорбция және реабсорбция үрдістерін сипаттайды;
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу, түсіну және қолдану
Тапсырма
1. Кестеге зәрдің түзілу кезеңдері мен осы үрдістердің өту орнына сәйкестігін анықтаңыздар:
(а) (i) 2.1 суретті пайдалана отырып, сүзілу үрдісі өтетін құрылымның A,B,C,D
бөліктерін анықтаңыздар:
2.1 сурет
A_____________________________________________
B_____________________________________________
C_____________________________________________
D_____________________________________________
(ii) «Ультрасүзілу» терминіне анықтама бере отырып, не себепті сүзілу процесі осы
орында өтетіндігін түсіндіріңіз:
Зәрдің сүзілу (фильтрация) мен түзілуі жүретін нефрон бөлімдеріне сәйкес
қызметтерін сәйкестендіріңіз.
Үрдіс Бүйректе өтетін орны
Секреция, АДГ арқылы су мөлшерінің реттелуі
Глюкоза мен амин қышқылдарының таңдамалы
реабсорбциясы
Су реабсорбция
Ультрафильтрация
36
Дескриптор Білім алушы
- зәрдің түзілу кезеңдері мен осы үрдістердің өту орнына
сәйкестігін анықтайды;
- сүзілу үрдісі өтетін құрылымның A,B,C,D бөліктерін анықтайды;
- «ультрасүзілу» терминіне анықтама береді;
- сүзілу процесінің өту орнының ерекшелігін сипаттайды;
- зәрдің сүзілу (фильтрация) жүретін нефрон бөлімдеріне сәйкес
қызметтерін сәйкестендіреді;
- зәрдің түзілуі жүретін нефрон бөлімдеріне сәйкес қызметтерін
сәйкестендіреді;
37
3-тоқсан
Тарау Жасушалық цикл
Тарау Жасушалық цикл
Оқу мақсаты : 10.2.2.1 Дайын микропрепараттар көмегімен митоз
фазаларын зерттеу
Бағалау критерийі Білім алушы
Жасушада митоздың әр түрлі кезеңдерінде
жүретін үрдістерді сипаттайды;
Ойлау дағдыларының деңгейі Білу, түсіну және қолдану, жоғары деңгей
Тапсырма
1. 1 суретті пайдалана отырып, жасушада митоздың әр түрлі кезеңдерінің атауларын
анықтаңыздар:
2. Митоз кезеңдері мен онда өтетін үрдістермен сәйкестендіріңіздер:
T = телофаза P = профаза A = анафаза M = метафаза
Центромерлер бөлінеді де, осы кезеңнен бастап ахроматин жіпшелеріне
бекінген хроматидтер бір-бірінен ажырап, жеке хромосомаларға айналады;
Аналық жасуша екі жаңа ұрпақ жасушаларына бөлінеді;
Ахроматин жіпшесі бекінген хроматидтер жасушаның екі жақ полюсіне
жылжиды;
Хромосомалар екі жас жасушаға тең бөлінеді;
Ядро көлемі үлкейіп, хромосомалар ширатыла бастайды;
Хромосоманың шиыршығы жазылады, хромосомалар біртіндеп жіңішкеріп
ұзарады;
Ядро кабықшасы ыдырайды;
Жасуша орталығының центриольдері жасуша полюсіне тартылып, олардың
Aрасындағы микротүтікшелері бөліну ұршығын түзеді;
Полюстерден бірдей қашықтықта орналасқан қыскарған хромосомалар жасуша
экваторына бағытталады. Бөліну ұршығының түзілуі аяқталады;
38
Жасушада екі диплоидті хромосома жиынтығы пайда болады;
Ядрошық түзіледі;
Екі центриоль жасуша орталығы жасушаның полюстеріне ажырайды;
Хромосомалардың центромерлі бөліктері белгілі тәртіппен бір жазықтық
бойына орналасады;
Хромосомалар ширатылып, жіпшеге айналып, ядрошық бұзылады;
Экватор жазықтығына жинақталған хромосомалардың әрқайсысы ахроматин
(бөліну жіпшесі) жіпшелеріне жабысады;
Центромерлерге бекітілген жіпшелер хромосомаларды жасуша полюстеріне
тартады, ал хромосома иықтары центромерлерге қарай енжар түрде ілеседі;,
Цитоплазманың мембраналық құрылымынан ядро қабықшасы түзіледі;
Бөліну ұршығы бұзылады;
3. Өсімдік және жануар жасушаларының митоздық бөлінуінің цитокинез кезеңдерін 3.1
суреті сипаттайды. 3.1 суретті пайдалана отырып, цитокинез кезеңіндегі ерекшеліктеріне
салыстырмалы сипаттама беріңіздер:
Дескриптор Білім алушы
- суреттер арқылы жасушада митоздың әр түрлі кезеңдерінің
атауларын анықтайды;
- митоз кезеңдері мен онда өтетін үрдістер туралы
сипаттамалардың сәйкестігін анықтайды;
- өсімдік және жануар жасушаларының митоздық
бөлінуіндегі цитокинез кезеңдерінің өту ерекшеліктерін
сипаттап салыстырады.
39
Тарау Жасушалық цикл
Оқу мақсаты 10.2.2.2 Өсімдіктер мен жануарлардағы гаметалардың
қалыптасу ерекшелігін түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
Өсімдіктер мен жануарлардағы гаметогенезді
садыстырады;
Өсімдіктер мен жануарлардың гаметогенез кезеңдерін
атайды;
Өсімдіктер мен жануарлар гаметаларының түзілу
ерекшеліктерін сипаттайды;
Өсімдіктердегі спорогенез және гаметогенезді
анықтайды.
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу, түсіну және қолдану
Тапсырма
1. 1 суретінде жануарлардың жыныс жасушаларының құрылысы бейнеленген.
1.1 сурет
(a) (i) А, В әріптерімен таңбаланған жыныс жасушалардың түзілу үрдістерін атаңыз.
А_______________________________________
В_______________________________________
(ii) Жануарлар гаметогенезінің кезеңдерін атаңыз.
1_______________________________________
2_______________________________________
3_______________________________________
4_______________________________________
(iii) Жануарлар гаметогенезінің кезеңдеріндегі үрдісті сипаттаңыз.
1)_________________________________________________________________________
2)_________________________________________________________________________
3)_________________________________________________________________________
4)_________________________________________________________________________
(iv) Сперматогенез бен оогенез арасындағы (кем дегенде екі) ұқсастығы мен
айырмашылықтарын сипаттаңыз.
40
Ұқсастықтығы Айырмашылығы
(a) Өсімдіктерде жыныс клеткаларының қалыптасу процестерінің кезеңдерін атаңыз:
1-кезең:___________________________________
2-кезең: ___________________________________
(b) Төмендегі 2.1 суретті және көмекші сөз – тіркестерін пайдалана отырып, өсімдіктің
жыныс жасушаларының түзілу сызбанұсқасын құрастырыңдар: микроспоралар,
микроспорогенез, мегаспоралар, макроспорогенез, екі рет мейоздық бөліну, гаплоидты
терт микроспора, бір ядролы микроспора, вегетативті және генеративті клеткалар,
қоректік заттар жиналады, тозаң түтігі, аталық екі жыныс клеткасы, спермия, аналық
клеткасы, мейоздық жолмен екі рет бөліну, мегаспоралар тетрадасы, гаплоидты,
дегенерациялану, ұрық қалтасы, митоздар бөліну үш реттен болады, бірдей сегіз ядро,
синергидтер, жұмыртқа жасушасы, көмекші қызмет, ыдырап жойылады, бір ядро ұрық
қалтасының ортасына кетеді, диплоидты ядро, орталық ядро, антиподтар.
2.1 сурет
Дескриптор Білім алушы
- жануарлардағы А, В әріптерімен таңбаланған жыныс
жасушалардың түзілу үрдістерін атайды;
- жануарлардың гаметогенез үрдісінің кезеңдерін атайды;
- жануарлар гаметогенезінің кезеңдеріндегі үрдістерді сипаттайды;
- сперматогенез бен оогенез арасындағы ұқсастықтарды
сипаттайды;
- сперматогенез бен оогенез арасындағы айырмашылықтарды
сипаттайды;
- өсімдіктердегі жыныс жасушаларының қалыптасу процестерінің
кезеңдерін атайды;
- өсімдіктің жыныс жасушаларының түзілу сызбанұсқасын
құрастырады;
41
Тарау Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары
Тарау Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары
Оқу мақсаты 10.2.4.2 дигибридті будандастыру; жыныспен тіркескен
тұқым қуалау мен көп аллельділіктің цитологиялық
негіздерін есептер шығаруда қолдану ерекшелігін
түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
Белгілердің тұқымқуалауындағы цитологиялық
негіздерді түсіндіреді;
Дигибридті будандастыру кезіндегі хромосомалардың
тәуелсіз ажырау заңдылығын сипаттайды;
Жынысқа тіркес тұқым қуалау, көптік аллельділікке
есептер шығарады;
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану, жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Кілтті сөздерді қолдана отырып, бос орындарды толтыру арқылы тұқымқуалаудағы
цитологиялық негіздеріне жалпы шолу жасаңыз:
1. Г.Мендель, _______________________ ажыратылатын өсімдіктерді будандастырып,
келесі заңдылықтарды анықтады: белгілердің берілуі дискретті факторлармен –
_________________ анықталады. Егер ұрпақта тек бір ғана ата-ананың белгісі байқалса,
онда бұл белгі ___________________ деп аталады. Әрбір ұрпақта жарыққа шықпайтын
белгі _____________________ деп аталады.
2. Әр түрлі таза линияларға жататын (доминантты және рецессивті) және бір-бірінен
_____белгі бойынша ажыратылатын екі организм будандасқанда , барлық (F1) будан
ұрпақтары ___________________ болады және фенотипі бойынша
_____________________ белгісі бар ата-анаға ұқсас болмақ. F1 будандарын өзара
шағылыстырғанда екінші ұрпақта _____
қатынасында фенотип бойынша және ________________ генотип бойынша ажырау
жүреді.
Кілт сөздер: (біркелкі; 1:2:1; рецессивті; доминантты; 3:1; бір белгі бойынша;
гендермен; бір)
2. Тәжірибе үлескісінде арпа өсімдігімен екі будандастыру жұмысы жүргізілген.
Масағы қылтанақсыз , дәні екі қатарлы, қара масақты арпа өсімдігін, қылтанақты, дәні төрт
қатарлы, ақ масақты арпамен будандастырғанда F1 –де қылтанақты, дәні екі қатарлы, қара
масақты өсімдік алынған. Егер ААВbСс x Aabbcc өсімдіктерін бір-бірімен
будандастырғанда қандай ұрпақ алуға болады.
3. Адамда гемофилияның классикалық түрі Х-хромосомамен тіркес рецессивті
тұқымқуалайды. Альбинизм аутосомалық рецессивті генмен анықталады. Әке -шешесі осы
екі белгі бойынша сау отбасында бір ұл бала туылған. Осы балада альбинос және гемофилик
белгілері байқалған. Осы отбасында дүниеге келген екінші балада, екі белгінің де фенотиптік
көрініс беруі мүмкін бе?
42
4. Қаны II топты ер адам қаны III топты әйелмен отбасын құрды. Егер ер адам да, әйел де
гетерозиготалы болған жағдайда, олардың балаларының генотиптері қандай болады?
Дескриптор Білім алушы
- белгілердің тұқымқуалауындағы цитологиялық негіздерді
сипаттайды;
- дигибридті будандастыру кезіндегі хромосомалардың тәуелсіз
ажырау заңдылығын есептер шығару арқылы түсіндіреді;
- жыныспен тіркесіп тұқым қуалау заңдылықтарын есептер
негізінде түсіндіреді;
- аллельді емес гендердің өзара әркеттесуіне мысал болатын көптік
аллельділікке есептер шығару арқылы, заңдылық мәнін
түсіндіреді.
43
Тарау Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары
Оқу мақсаты 10.2.4.6 Хромосомалар санының ауытқуымен байланысты
адамның хромосомдық ауруларын (аутосомдық және
жыныстық) сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
Хромосомалар санының ауытқуымен байланысты
адамның хромосомдық ауруларын сипаттайды;
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану, Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Келесі хромосомалық аурулар геномдық мутацияның нәтижесі ретінде, хромосомалар
санының өзгеруі байланысты туындайтын аурулар тізімін аутосомалық және жыныс
хромосомалары түріне жіктеңіз:
Даун ауруында, Шерешевский-Тернер синдромы, Патау синдромында, Клайнфельтер
синдромы, Эдварс синдромында.
Аутосомдық Жыныстық
2. Жоғарыда жіктелген хромосомалық аурулардың түрі, пайда болу себептері мен белгілерін
сипаттайтын бос орындарға сәйкес ақпараттармен кестені толтырыңыз.
№ Ауру
атаулары
Хромосома түрі Себебі Белгілері
1 Аутосомалық
хромосома
21-жұп бойынша
трисомия
2 18-жұп
хромосомасында
трисомия
Нәрестелердің салмағы өте
жеңіл (2340 гр), бойлары
кішкентай болуы, иектері
тегіс, жақтары нашар
дамыған, бас сүйегі мен
құлақтары кішкентай, көру
мүшелері мен жүрек-тамыр
жүйесінің, бүйректерінің
мүкістігі байқалады. Қол
саусақтары өте ұзын немесе
қысқа, табандарының пішіні
өзгерген. Ересек жасқа жеткен
балалардың ақыл-естерінің
кем болатындығы байқалған.
3 Патау
синдромы
13-жұп
хромосомасында
трисомия
4 Жыныс
хромосомасында
Х –
хромосомалардың
біреуі болмаса
44
5 бір Y
хромосомаға
артық болады
(трисомия)
Бойлары өте ұзын, иықтары
тар, бөкселері кең,
бұлшықеттері нашар дамыған.
Беттерінде және
қолтықтарында мардымсыз,
өте сирек түктері болады, ал
қасағаның түктері әйелдерге
ұқсас болады; олардың шәует
жолдары семіп (атрофия)
қалған, сперматогенез
бұзылып бедеу болып келеді.
Дескриптор Білім алушы
- аутосомалық және жыныс хромосомалы аурулардың пайда болу
ерекшелігіне қарай жіктейді;
- хромосомалар санының ауытқуымен байланысты адамның
хромосомды ауруларын сәйкесінше атайды;
- хромосомалар санының ауытқуымен байланысты адамның
хромосомды ауруларының түрлерін сәйкесінше анықтайды;
- хромосомалар санының ауытқуымен байланысты адамның
хромосомды ауруларының пайда болу себептерін сипаттайды;
- хромосомалар санының ауытқуымен байланысты адамның
хромосомды ауруларының белгілерін сипаттайды;
45
Тарау Эволюциялық даму. Селекция негіздері. Тірі ағзалардың көптүрлілігі
Тарау Эволюциялық даму және селекция негіздері. Тірі ағзалардың
көптүрлілігі
Оқу мақсаты 10.2.6.3 Эволюцияның дәлелдемелерін талдау
Бағалау критерийі Білім алушы
Эволюцияның дәлелдемелерін сипаттайды.
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну, қолдану
Тапсырма
Эволюцияның дәлелдемелерін суреттер көмегімен сипаттап, мысал келтіріңіздер:
№ эволюцияның дәлелдемелері сипаттамалар / мысал
1
2 Нәруыздардың аминқышқылды
құрамымен анықталады. Белгілі
нәруыздардың әр алуан түрлеріндегі
аминқышқылдардың реті айқындалады,
сондай-ақ олардың ұқсастық дәрежесі
бойынша туыстық дәрежесі туралы
пікірлер айтылады. Мысалы: қоршаған
орта әсеріне өзгеріске ұшыраған
көбелектердің бір түрден пайда
болғандығы айқындалды.
3
4
46
5
Дескриптор Білім алушы
- эволюцияның салыстырмалы-анатомиялық дәлелдемесіне
сипаттап бір мысал келтіреді;
- эволюцияның эмбриологиялық дәлелдемесіне сипаттап бір мысал
келтіреді;
- эволюцияның палеонтологиялық дәлелдемесіне сипаттамап бірге
мысал келтіреді;
- эволюцияның биогеографиялық дәлелдемесіне сипаттап бір
мысал келтіреді;
- эволюцияның биохимиялық дәлелдемесіне сипаттап бір мысал
келтіреді;
47
Тарау Эволюциялық даму және селекция негіздері. Тірі ағзалардың
көптүрлілігі
Оқу мақсаты 10.2.6.4 Түр түзілудің тәсілдерін атау
Бағалау критерийі Білім алушы
Түр түзілудің механизмдерін сипаттайды;
Түр түзілудің оқшаулаушы механизмдерді
анықтайды;
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну, қолдану
Тапсырма
1. Түр түзілудің оқшаулаушы механизмдерінің атауларына сипаттамаларының сәйкестігін
анықтаңыздар:
Оқшаулаушы
механизмдердің
түрлері
Жауаптары Сипаттамасы
A Экологиялық –
географиялық
оқшаулану
бiр түрдiң еркегi мен ұрғашыларының
шағылысуы алдындағы мiнез –
құлқына байланысты, демек олардың түр
iшiндегi қарым –
қатынастарының ерекшелiктерiне байланысты.
B Экологиялық
оқшаулану
гаметаларының физиологиялық – генетикалық
сәйкессiздiгi. Түр iшiнде түрлiше
дәрежеде популяциялар
қалыптасуындағы микроэволюциялық
процесте осы оқшаулаушы механизмнiң
бастапқы фазасы пайда болады.
C Механикалық
оқшаулану
Аллоптрикалық түрлердiң бiр –
бiрiмен шағылыспауы, оладың ареалдары
кеңiстiк арқылы бөлiнiп бiр –бiрiмен оқшау
орналасуынан емес. Әр түрлi экологиялық
жағдайда меккендеушi симпатрикалық
түрлерде де сондай кеңiстiктiк оқшаулану
пайда болады. Бiр жерде мекендеушi түрлердiң
өсiп -өнуi кезеңi тұтаспайтындықтан олардың
арасында байланыс болмайтындығы белгiлi.
D Репродуктивтiк
оқшаулану
бiр түрдiң особьтары екiншi түрдiң
особьтарымен шағылысуына шағылыс
аппараттарының бiр - бiрiне
сәйкестенбеуiне байланысты.
2. 2.1 суреттегі бейнеленген аллопатриялық және симпатриялық түр түзілу механизмдерінің
сипаттамаларына сәйкес ажыратыңыз.
48
Сур.2.1
Аллопатриялық түр түзілу Симпатриялық түр түзілу.
Жаңа түр бастапқы түр ареалының шеткі аймақтарында орналасқан бір немесе
топтарының аралас популяцияларынан түзілуі мүмкін. Мұндай түр түзілу көптеген құстар
мен кейбір жорғалаушыларда , қосмекенділерде, буынаяқтылар арасында кездеседі.
Кариотиптің жылдам өзгерісі кезінде жаңа түрлер түзілуі орынды. Бұл жол өте баяу,
жүз мыңдаған ұрпақтар бойы жүретін әрекет.
Темекі (Nicotiana) мен картоп (Solanum) туыстарындағы бастапқы хромосомалар саны
12-ге тең болғанымен, 24, 48, 72 хромосомалы формалар да кездеседі. Мысалы болып
інжугүл түрлерінің туындауы болып табылады.
Еуропаның, Кавказдың және Қиыр Шығыстың орман алқаптарында өсетін інжугүлдің
бірнеше түрі бар. Бұл жолмен түр түзілу кезінде жаңа түр бастапқы түр ареалының ішінде
түзіледі
Өсімдіктерде туыстығы жақын түрлердің хромосома сандары еселеніп келген топтары
белгілі. Сонда, мысалы, хризантема (Chrysanthemum) туысында хромосома саны екі немесе
бірнеше рет еселеніп артқан, яғни 9, 18, 27, 36, 45,...., 90 хромосомалы формалары болады.
Ареалдың кеңеюіне байланысты түр популяциялары мен оның топтары бір-бірінен
алшақтап жаңа орта жағдайлар мен ағзалар бірлестігі әсерінен өзгеріп жаңа түр
бастамаларына айналады.
Оқшауланған түр бөліктері орасан зор уақыт аралығында өзіндік биологиялық
ерекшеліктерге ие болып, оларда көбею дербестігі қалыптасады.
Маусымдық оқшаулану нәтижесінде жаңа формалардың түзілуі болып табылады.
Дескриптор Білім алушы
- түр түзілудің экологиялық – географиялық оқшаулану түріне
сәйкес сипаттамаларды анықтайды;
- түр түзілудің экологиялық оқшаулану түріне сәйкес
сипаттамаларды анықтайды;
- түр түзілудің механикалық оқшаулану түрін анықтайды;
- түр түзілудің репродуктивтiк оқшаулану түрін анықтайды;
- аллопатриялық түр түзілу механизмдерінің сипаттамаларын
ажыратады;
- симпатриялық түр түзілу механизмдерінің сипаттамаларын
ажыратады.
49
Тарау Эволюциялық даму және селекция негіздері. Тірі ағзалардың
көптүрлілігі
Оқу мақсаты 10.2.6.6 Антропогенездің кезеңдерін атау
Бағалау критерийі Білім алушы
Антропогенездің кезеңдерін сипаттайды.
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну, қолдану
Тапсырма
Келесі тұжырымдарды қолдана отырып, адам антропогенезің сипаттайтын кестені
толықтырыңыздар:
Маймылтәрізді жануар, жасы 18-9 млн жыл, адамтәрізді маймыл, жасы 5 млн жас; тік
жүретін адам 3.5 -500 мың жыл, ақылды адам 50-30 мың жыл; ақылды адам - 40 мың жыл;
ақылды адам - 10 мың жыл. Көлемі үлкен емес, өрмелейді және жартылай тік жүреді; бойы
120-150 см, дене салмағы 20-50 кг, тік жүреді; бойы орташа, сүйектері ірі; бойы 155-165 см,
сүйектері ірі, мығым денелі, жүрісі сәл бүкірейіңкі; бойы 180, дене бітімі қазіргі адамға
ұқсас; денесі қазіргі заманғы адамның пішініндей;
Проантроптар Архантроптар Палеоантроптар Неоантроптар Қазіргі
заманғы
адам
Тіршілік
еткен
уақыты
Тік
жүруі
(бойдың
ұзындығ
ы)
Ми
саутыны
ң көлемі
Қол
саусақта
рының
өзгерісі \
Еңбек
түрі
(айналы
сқан
жұмыс
түрі)
50
Дескриптор Білім алушы
- антропогенез кезеңдерін тіршілік ету уақыты бойынша
сипаттайды;
- антропогенез кезеңдерін қозғалу ерекшелігі бойынша
сипаттайды;
- антропогенез кезеңдерін бойдың ұзындығы бойынша сипаттайды;
- антропогенез кезеңдерін ми сауытының көлемі бойынша
сипаттайды;
- антропогенез кезеңдерін қол саусақтарының өзгерісі бойынша
сипаттайды;
- антропогенез кезеңдерін еңбек түрі бойынша сипаттайды.
51
4-тоқсан
Тарау Координация және реттеу
Тарау Координация және реттеу
Оқу мақсаты 10.1.7.3 Жұлын мен мидың құрылысы мен
қызметтерін оқып білу
Бағалау критерийі Білім алушы
Орталық жүйке жүйесінің құрылысы мен
қызметтерін түсіндіреді;
Мидың құрылысы мен қызметтерін
сипаттайды;
Жұлынның құрылысы мен қызметтерін
сипаттайды;
Ойлау дағдыларының деңгейі Білу, түсіну және қолдану
Тапсырма
1. Қоршаған ортадан ақпаратты қабылдап, оны ағзада өңдеп, оған тиісті жауаптың
қайтарылуын қамтамасыз ететін, ағзаның басқа жүйелерінің жұмысын бақылап, реттейтін
жүйке жүйесінің ұлпаларын атаңыз.
2. 2.1 суреттеі пайдалана отырып, орталық жүйке жүйесінің (ми мен жұлын) құрылысын
түзуші А және В компоненттерін атау арқылы, олардың қызметтерін сипаттаңыз.
А________________________________________________________________________
В________________________________________________________________________
3. Адамның жүйке жүйесінің құрылысы мен қызметтерін сипаттайтын мәтінді тиісті кілт
сөздерді қолдану арқылы сөйлемдердегі бос орындарды толықтырыңыз.
Орталық жүйке жүйесі ………………………. Және …………………… орналасқан
нейрондардан тұрады. Шеткі жүйке жүйесі сезімтал нейрондардан және
…………………….. нейрондарынан тұрады. Соматикалық жүйке жүйесі
…………………………………… бөлігі болып табылады және ……………………………
және қаңқа бұлшықеттеріне ақпаратты жібереді. Автономды жүйке жүйесі
…………………..жұмыс істейтін сипатикалық және парасимпатикалық бөлімдерге
бөлінеді. Симпатикалық бөлім ………………….. күйінде басымдыққа ие болады.
Парасимпатикалық бөлім ағза ………………………. Күйінде болғанда ағзаны
52
бақылайды.
Кілт сөздер: демалыс, ШЖЖ, бас миында, мото, теріге, жұлында, күйзеліс, қарсы
4.Сызбаны пайдалан отырып, құрылымдардың атын
атаңыз.
1.________________________________________________
2.________________________________________________
_________________________________________________
3.________________________________________________
_________________________________________________
4.________________________________________________
_________________________________________________
5. Рефлекторлық доғаның элементтері дұрыс тәртіппен көрсетілген нұсқаны анықтаңыз.
1) Эффектор - афференті нейрон - жүйке орталығы - эфференті нейрон - рецептор
2) Рецептор - эфференті нейрон - жүйке орталығы - афферентті нейрон - эффектор
3) Рецептор - афференті нейрон - жүйке орталығы - эфференті нейрон - эффектор
4) Эффектор - эфференті нейрон - жүйке орталығы - афференті нейрон -рецептор
6.Жүйке жүйесінің келесі бөліктерін дұрыс топпен сәйкестендіріңіз.
Жүке жүйесі Бөлімдері
1.Шеткі жүйке жүйесі
ШЖЖ
2.Оратлық жүйке жүйесі
ОЖЖ
жұлын
жұлын ми жүйке талшықтары
ми
бас сүйек ми жүйке талшықтары
Шеткі жүйке жүйесі Бөлімдері
1.Соматикалық
2.Оратлық жүйке жүйесі
ОЖЖ
сезімтал жүйке талшықтары
парасимпатикалық жүйке жүйесі
қозғалтқыш (ерікті) жүйке талшықтары
симпатикалық жүйке жүйесі
53
Дескриптор Білім алушы
- орталық жүйке жүйесін құрайтын ұлпаларды атау арқылы,
олардың құрылымын анықтайды;
- орталық жүйке жүйесінің (ми мен жұлын) құрылысын
түзуші А, В компоненттері бөліктерін атау арқылы,
қызметтерін сипаттайды:
- адамның жүйке жүйесінің құрылысы мен қызметтерін
мәтін арқылы сипаттайды;
- орталық жүйке жүйесінің негізі компоненттерін сурет
арқылы анықтайды;
- орталық жүйке жүйесін қызметіне қарай түрлері мен
оларды құрайтын бөлімдерді сәйкестендіру арқылы,
олардың құрылысы мен қызметіндегі ерекшеліктерді
анықтайды.
54
Тарау Координация және реттеу
Оқу мақсаты 10.1.7.1 Миеленденген нейрон аксонында әрекет
потенциалының инициациясы мен
трансмиссиясын сипаттау және түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
Жүйке жасушасының құрылысын анықтайды;
Мембраналық потенциал және әрекет
потенциалының байланысын орнатады;
Әрекет потенциалының инициациясы мен
трансмиссиясын түсіндіреді;
Нейронның аксон бойымен қозудың берілу
механизмін сипаттайды;
Ойлау дағдыларының деңгейі Қолдану, Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. 1.1 суретте нейрондағы аксон бөлігінің құрылысы көрсетілген:
(i) А әрпімен берілген құрылымның қасиеттерін сипаттаңыз.
А_______________________________________________________________________
________________________________________________________________________
Нейрон түрі Аксон диаметрі
(μm)
Импульстің өту
жылдамдығы (ms
-1
)
Жануар таксоны
Миелинденген 4 25 Сүтқоректілер
Миелинденген 10 30 Қосмекенділер
Миелинденген 14 35 Қосмекенділер
Миелинденбеген 15 3 Сүтқоректілер
Миелинденбеген 1000 30 Былқылдақденелілер
Жоғарыда көрсетілген кестедегі ақпаратты пайдаланып, миелинденген аксонда импульстің
өту жылдамдығының тиімділігін сипаттаңыз.
55
Дескриптор Білім алушы
- нейрондағы аксон бөлігінің қызметтері мен қасиеттерін
ерекшелендіретін құрылысын сипаттайды;
- жүйке жасушаларының жұмыстарының нәтижелері
көрсетілген кестені талдайды;
- миелинденген аксонда импульстің өту жылдамдығының
тиімділігін сипаттауда, мембраналық потенциал мен
әрекет потенциалының арасындағы байланысты
орнатады;
- миелинденген аксонындағы әрекет потенциалының
инициациясы мен трансмиссиясын түсіндіреді;
- нейронның аксон бойымен қозудың берілу механизмін
сипаттайды.
56
Тарау Координация және реттеу
Оқу мақсаты 10.1.7.4 Механорецепторлардың тітіркендіргіштің өзгерісіне
жауап беруін (Пачини денешігі) сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
Пачини денешігі мысалында механорецепторлардың
тітіркендіргіштің өзгерісіне жауап беру реакциясын
талдайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану, жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
(a) (i) 1.1 суретінде механорецептордың қай түрі бейнеленген:…………………………………..
Сур.1.1
(ii) Механорецепторға сыртқы күш әсеріне қысым түсіргендіктен, стимул ОЖЖ
(орталық жүйке жүйесіне) қалай тасымалданатынын түсіндіріңіз.
(iv) 1.2 суретінде механорецепторға А және В микроэлектордтары арқылы әсер еткен
жағдайда, түрлі дәрежеде мембранада потенциалдар туындауындады. Осы үш түрлі
нәтижені түсіндіріңіз.
57
Сур.1.2
Дескриптор Білім алушы
- Пачини денешігі механорецепторларын құрылысы бойынша
анықтайды;
- Пачини денешігінің әртүрлі тітіркендіргіштер өзгерісіне жауап
беру реакциясын мембраналық потенциал мен әрекет
потенциалының арасындағы байланысты орнату арқылы
талдайды;
- механорецепторға түскен қысымның әсерінен пайда болған
қоздырғыштың ОЖЖ-не дейінгі тасымалды түсіндіреді;
- механорецепторға А және В микроэлектордтары арқылы әсер
еткен жағдайдағы түрлі дәрежеде мембраналарда пайда болған
потенциалдардың өзгерісін, әрекет потенциалының инициациясы
мен трансмиссиясы негізінде түсіндіреді.
58
Тарау Координация және реттеу
Оқу мақсаты 10.1.7.5 Холинергиялық синапстың құрылысы мен
қызметі арасындағы байланысты орнату
Бағалау критерийі Білім алушы
Холинергиялық синапстың құрылысы мен
қызметі арасындағы байланысты орнатады;
Холинергиялық синапстың мысалында синапстық
берілудің механизмін сипаттайды;
Ойлау дағдыларының деңгейі Білу және түсіну, қолдану
Тапсырма
1.1 суретте синапстық берілудің механизмі бейнеленген. Нейрондар арасындағы
импульстардың берілу заңдылықтарын анықтап, 1 – 8 сандар бойынша реттілікпен негізгі
кезеңдерін тиісті ұяшықтарға толтырыңыз.
(a) (i) Холинергиялық синапстың құрылысы бейнеленген 2.1 суретіндегі A, B, C
құрылымын атаңыз.
А_____________________________________
В_____________________________________
(ii) Холинергиялық синапстағы ацетилхолин түзілуінің механизмін 1-3 тиісті
ұяшықтарда сипаттаңыз.
59
Дескриптор Білім алушы
- синапстық берілудің механизмін сипаттайды:
- холинергиялық синапстың құрылысын анықтайды;
- холинергиялық синапстағы ацетилхолин түзілуінің
механизмін сипаттайды.
60
Тарау Қозғалыс
Тарау Қозғалыс
Оқу мақсаты 10.1.6.2 Бұлшықеттің жиырылу механизмін түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
Бұлшықет талшықтарының жиырылу механизмін
түсіндіреді;
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу, түсіну және қолдану
Тапсырма
(a) (i) A және B әрпімен белгіленген бұлшықет талшықтарының атауын анықта:
А____________________________________
В____________________________________
(ii) Бұлшықет талшықтарының жиырылу механизмін түсіндіру үшін 1.1 сурет бетінде C,
D, E, F, G құрылымдарын анықтау арқылы 1- 5 сандармен берілген кезеңдердегі үрдісті
сипатта:
Дескриптор Білім алушы
- бұлшықет талшықтарын құраушы компоненттерінің атауларын
анықтайды:
- бұлшықет талшықтарының жиырылу механизмінің кезеңдерін
түсіндіреді.
61
Тарау Биомедицина және биоинформатика
Тарау 10.4 С Биомедицина және биоинформатика
Оқу мақсаты 10.4.4.2 Электрокардиограмманы қолдана отырып жүрек
автоматиясы механизмін түсіндіреді.
Бағалау критерийі Білім алушы
Жүрек автоматиясының механизмін түсіндіреді;
Жүрек бұлшықеттерінің жиырылғыштығын
анықтайды;
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу, түсіну және қолдану
Тапсырма
1. Жүректің өткізгіш жүйесі ретіндегі қызметі мен құрылысы арасындағы байланысты
орнату үшін берілген сұрақтар мен оларға арналған жауаптарды сәйкестендеріңіздер:
Сұрақтар тізімі Жауаптар
1. Жүрекшелер мен қарыншалар арасында
қандай қақпақшалар орналасқан?
А.Төрт
2. Жүректің қандай камерасының қабырғасы
ең қалың?
Б.Жақтаулы қақпақша
3. Жүректе неше камера бар? В.Жабық
4. Жүректің ритмикалық жұмыс істеу
қабілеттілігі қалай аталады?
Г.Ашық
5. Жүрек циклінде неше фаза бар? Д. Систола
6. ОЖЖ парасимпатикалық бөлімінің рөлі? Е.Үш
7. Адреналин және кальций тұзы жүрек
жұмысына қалай әсер етеді?
Ж. Диастола
8. Жүрекшелер мен қарыншалардың
жиырылуы қалай аталады?
З.Жүрек жиырылу жиілігін арттырады
9. Жүрек паузасы қалай аталады? И.Көлденең-жолақты бұлшықет ұлпасы
10. Жүректің сыртқы қабаты қандай ұлпадан
тұрады?
К.Жартыай қақпақшасы
11. Жүректің ортаңғы қабаты қандай ұлпадан
тұрады?
Л. Автоматизм
12. Жүректің ішкі қабаты қандай ұлпадан
тұрады?
М.Жүрек жұмысын баяулатады
62
13. Сол жақ қарынша мен қолқаның, оң жақ
қарынша мен өкпелік артерияның арасында
қандай қақпақшалар бар?
Н.Дәнекер ұлпа
14. Жүрекшелер жиырылған кезде жақтаулы
қақпақшалар қандай жағдайда болады?
О. Эпителий ұлпасы
15. Қарыншалар жиырылған кезде жартыай
қақпақшалар қандай жағдайда болады?
П.Сол жақ жүрекше
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
2. Төмендегі қажетті терминдер мен 2.1 суретті қолдана отырып, жүрек автоматиясының
механизмін сипаттаңыздар:
Терминдер: синатриалды түйін, атриовентикулярлы түйін, Пуркинье талшығы, Гис
будасы, жүрекше, қарынша, жүйке импульсі, миогенді реттелу, жиырылу, босаңсу,
деполяризация
Жүрек автоматиясының механизмінің сипаттамасы
2.1 сурет.
Дескриптор Білім алушы
- жүректің өткізгіш жүйесі ретіндегі қызметі мен құрылысы
арасындағы байланысты орнатуға бағытталған сұрақтар мен
оларға арналған жауаптарды сәйкестендіреді;
- қажетті терминдер мен 2.1 суретті қолдана отырып, жүрек
автоматиясының механизмін сипаттайды;
63
Тарау Биотехнология
Тарау Биотехнология
Оқу мақсаты: 10.4.3.1 Биотехнологияда қолданылатын тірі ағзалардың
артықшылықтары мен кемшіліктерін талқылау
Бағалау критерийі Білім алушы
Микроағзаларды өндірісте, ауыл шаруашылығында,
медицинада, тұрмыста қолданудың артықшылықтары
мен кемшіліктерін талдайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Өндірісте, ауыл шаруашылығында, медицинада және тұрмыста қолданатын
биотехнологиялық микроағазаларға анықтама беріңіз.
________________________________________________________________________________
2. Төменде берілген тізімдегі микроағзаларды қолдану аймақтарының тиісті бағанына
жіктеңіз.
биологиялық жуғыш ұнтақтар,
жемісті шырындардағы пектиназдар
өндірісі,
биосенсорлар,
гормондар (инсулин),
өсу гормоны,
дәрі-дәрмектер,
антибиотиктер,
моноклональды антиденелер,
этил спирті,
полимер,
ацетон,
бутил спирті,
гендік инженерия арқылы, пестицидтерге
және гербицидтерге тұрақтылығы жоғары
сортты өсімдіктер түзу,
өсімдіктерді клондау,
азотты фиксациялау,
трансгенді өсімдіктер мен жануарлар,
мұнаймен қоректенетін бактериялар,
су тазарту,
қағаз өндірісі,
ауыл шаруашылық қоқыстар,
тау жыныстарын түзу нәтижесіндегі
қалдықтарды өңдеу,
нан өндірісі,
сыра өндірісі,
сүтті тағамдардың ашу процесі,
вакцина дайындау т.с.с.
Микроағзалардың
қолданысы
Мысалдары
Өндірісте
Ауыл шаруашылығында
Медицинада
Тұрмыста
64
3. Микроағзаларды қолданудың артықшылығы мен кемшілігін сипаттау үшін, жоғарыдағы
бір мысал төңірегінде талдау жүргізіңіз:
Микроағзаларды
қолданудың мысалы
Артықшылығы Кемшілігі
Дескриптор Білім алушы
- өндірісте, ауыл шаруашылығында, медицинада және тұрмыста
қолданылатын биотехнологиялық микроағазаларға анықтама
береді;
- микроағзалар тізімі туралы білімдерін қолданады;
- микроағзалардың тізімдегі түрлерін, қолдану аймақтарына сәйкес
тиісті бағанына жіктейді;
- мысал келтіре отырып, микроағзаларды қолданудың
артықшылықтарын сипаттайды;
- мысал келтіру арқылы микроағзаларды қолданудың
кемшіліктерін сипаттайды.
65
Тарау Биотехнология
Оқу мақсаты 10.4.3.2 Полимеразды тізбекті реакцияның
таксономияда, медицинада мен
криминалистикада және маңызын сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
ПТР-ді қолданудың маңыздылығын сипаттайды;
Медициналық диагностикалауда, әкелікті
негіздеуде, тұлғаларды дербестендіру
медицинасында , гендерді клондауда, ДНҚ
секвенирлеуде мутагенезде полимеразды
тізбекті реакциясының маңызын сипаттайды.
Ойлау дағдыларының деңгейі Қолдану
Тапсырма
1. «Полимеразды тізбекті реакцияны» қолданудың маңызын сипаттаңыз.
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
2. «Полимеразды тізбекті реакцияны» өткізуге қажетті ең маңызды компонентті атаңыз.
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
3. Суретті пайдалана отырып, полимеразды тізбекті реакцияның жұмыс барысын 1-3 сандар
белгіленген бөлігіндегі үрдістерді сипаттаңыз.
№ Жұмыс барысының
атауы
Үрдістердің сипаттамалары
1
2
3
66
Дескриптор Білім алушы
- «полимеразды тізбекті реакцияны» қолданудың
маңызын сипаттайды;
- «полимеразды тізбекті реакцияны» өткізуге
қажетті ең маңызды компонентті атайды;
- полимеразды тізбекті реакцияның жұмыс
барысының атауын анықтайды;
- полимеразды тізбекті реакцияның әр кезеңдегі
үрдістерді сипаттайды.
67
Тарау Биотехнология
Оқу мақсаты 10.4.3.3 Гендік -инженериялық манипуляциялаудың
кезеңдерін түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
Гендік -инженериялық манипуляциялаудың кезеңдерін
сипаттайды;
Гендік инженерияның маңызын түсіндіреді.
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану, жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Гендік инженерияның адамзат үшін маңызын түсіндіріңіз.
2. «Генетикалық модификацияланған» және «трансгендік ағзалар» терминдерінің
мағынасын түсіндіріңіз.
3. 3.1 сурет пен кілтті сөздерді қолдана отырып, инсулин өндірісі мысалында
биотехнологиялық үрдістің жалпы сызбасын құрыңыз (инсулин гені, бактерия плазмидасы,
инсулин, адам ДНҚ-сы, кесілді, орналастырады, қос сақиналы ДНҚ, бактерия, өндіреді,
фермент арқылы кесілді, плазмида, бактерия көбейеді).
Сур.3.1
Дескриптор Білім алушы
- гендік инженерияның адамзат үшін маңызын сипаттайды;
- «генетикалық модификацияланған» терминінің мағынасын
түсіндіреді;
- «трансгендік ағзалар» терминінің мағынасын түсіндіреді;
- инсулин өндірісі мысалында биотехнологиялық үрдістің жалпы
сызбасын құрайды;
- инсулин өндірісі мысалында гендік -инженериялық
манипуляциялаудың кезеңдерін анықтайды.
68