ТЖБ ҚЖБ «Биология» пәнінен қалыптастырушы бағалауға арналған тапсырмалар жинағы 9-сынып
1
«Биология» пәнінен
қалыптастырушы бағалауға арналған тапсырмалар жинағы
9-сынып
Нұр-Сұлтан, 2019
2
Құрметті мұғалім!
Аталған тапсырмалар жинағы білім беру мазмұнын жаңарту аясында мұғалімдерге
көмек құралы ретінде құрастырылды. Бұл мұғалімдердің ұжымдық жұмысының нәтижесі.
Бағалау критерийлері мен дескрипторлары бар тапсырмалар қалыптастырушы бағалауды
өткізуге, сабақты жоспарлауға, ұқсас тапсырмаларды құрастыруға және іріктеп алуға, оқу
мақсатына жетуге қатысты сындарлы кері байланыс беруге көмектесетін үлгі болып
табылады.
Жинақтың ұсынылған сипаты сізге білім алушының қажеттілігі мен мүмкіндігін есепке
ала отырып, тапсырмаларға толықтырулар мен өзгерістер енгізуіңізге, бейімдеуіңізге
мүмкіндік береді.
Қосымша материалдарды (нұсқаулықтар, таныстырылымдар, жоспарлар және т.б.),
форумдағы талқылауларды және бейне нұсқауларды сіз «Назарбаев Зияткерлік мектептері»
ДББҰ smk.edu.kz ресми сайтынан таба аласыз.
Жемісті жұмыс пен шығармашылық табыс тілейміз!
Жинақ негізгі мектеп мұғалімдеріне, әдіскерлерге, критериалды бағалау бойынша
өңірлік және мектеп үйлестірушілеріне, басқа да мүдделі тұлғаларға арналған.
Жинақты дайындау барысында ресурстар (суреттер, мәтіндер, бейне және аудио
материалдар, т.б.) қолжетімді ресми интернет-сайттардан алынды. Жинақ коммерциялық
емес мақсатта құрастырылған.
3
Мазмұны
1-ТОҚСАН .......................................................................................................................................... 4
Бөлім: Жасушалық биология......................................................................................................... 4
Бөлім: Тірі ағзалардың көп түрлілігі. Биосфера және экожүйе ................................................. 6
Бөлім: Адам қызметінің қоршаған ортаға әсері ...................................................................... 122
Бөлім: Қоректену ........................................................................................................................ 144
Бөлім: Заттар тасымалы ............................................................................................................. 177
2 -ТОҚСАН ..................................................................................................................................... 188
Бөлім Тыныс алу........................................................................................................................ 188
Бөлім: Бөліп шығару .................................................................................................................... 19
Бөлім: Бөліп шығару .................................................................................................................. 211
Бөлім: Координация және реттелу............................................................................................ 222
3 -ТОҚСАН ..................................................................................................................................... 266
Бөлім: Қозғалыс .......................................................................................................................... 266
Бөлім: Молекулалық биология ................................................................................................... 29
Бөлім: Жасушалық цикл ............................................................................................................ 311
Бөлім Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары ................................................ 333
Бөлім: Микробиология және биотехнология ........................................................................... 377
4 ТОҚСАН ........................................................................................................................................ 39
Бөлім: Көбею ................................................................................................................................ 39
Бөлім: Өсу және даму ................................................................................................................ 433
Бөлім: Эволюциялық даму .......................................................................................................... 44
4
1-ТОҚСАН
Бөлім: Жасушалық биология
Тақырып: Өсімдік және жануар жасушасы
Оқу мақсаты 9.4.2.1 Өсімдік және жануар жасушаларының негізгі
бөліктерінің құрылысы мен қызметін түсіндіру
Бағалау критерийлері Білім алушы
Өсімдік және жануар жасушаларының негізгі
ерекшеліктерін анықтайды
Өсімдік және жануар жасушаларының негізгі
бөліктерінің құрылысы мен қызметін сәйкестендіреді
Сурет бойынша сурет түрін анықтайды
Жануар жасушасында кездеспейтін органоидтарды
анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну. Қолдану
Тапсырма
1. Диаграммада жасушаның электронды микросуреті берілген.
(і) Cуреттегі жасуша тән ағзаны атаңыз.
___________________________________________________________________________
(іі) Берілген жасушада кездесетін, кездеспейтін органоидтарды анықтаңыз.
Пластидтер Митохондрия Гольджи
аппараты
Жасуша
қабырғасы
Эндоплазмалық
тор
А
В
С
D
V
X
V
X
V
V
V
X
V
V
X
V
X
X
V
V
X
V
X
V
2. Суретте жануар және өсімдік жасушасы берілген.
5
a) (i) A және B құрылымдарын анықтаңыз.
А_______________________________________В_________________________________
(іі) С әрпімен екі жасушаға да ортақ құрылымды белгілеңіз.
b) Өсімдік жасушасын жануар жасушасынан ерекшелейтін бір органоидты көрсетіңіз
және оның қызметін жазыңыз.
Органоид аты
Ерекшелігі
Қызметі
Дескриптор Білім алушы
- сурет бойынша жасуша тән ағзаны атайды;
- жануар жасушасында кездеспейтін органоидтарды анықтайды;
- берілген жасуша құрылымдарын атайды;
- екі жасушаға ортақ құрылымды анықтайды;
- өсімдік жасушасын жануар жасушасынан ерекшелейтін бір
органоидты атайды оның қызметін жазады
6
Тақырып: Өсімдік және жануар жасушасы
Оқу мақсаты 9.4.2.2 Микрофотографияны қолданып жасушалардың
сызықтық ұлғаюын есептеу
Бағалау критерийлері
Білім алушы
Жасушаның сызықтық ұлғаюын есептейді
Жұмыстың барысын көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Суреттерде микрофотографиялар берілген.
Суреттердегі сызық бойымен берілген құрылымдардың нақты өлшемін табыңыздар.
А
В
C
D
Дескриптор Білім алушы
- микросуреттің нақты өлшемін анықтайды
- жұмыстың барысын көрсетеді
7
Бөлім: Тірі ағзалардың көп түрлілігі. Биосфера және экожүйе
Тақырып: Тірі ағзалардың көп түрлілігі
Оқу мақсаты 9.1.1.1 Әр түрлі түрлерді сипаттауда бинарлы
номенклатураны қолдану
9.1.1.2 Өсімдіктер мен жануарлардың түрлерін ерекшелік
белгілері бойынша танып білу (анықтағыш
бойынша)
Бағалау критерийлері Білім алушы
Суреттегі ағзалардың класын анықтайды;
Сурет бойынша бір класс өкілін екіншісінен
ерекшелейтін белгілер бойынша сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
1. Төмендегі суретте екі түрлі тірі ағза берілген.
(і) Тірі ағзалардың класын анықтаңыз.
А________________________________________В_______________________________
(іі) А әрпімен таңбаланған ағзаның көзге көрініп тұрған екі белгісін сипаттаңыз.
2. Төмендегі суретте астық тұқымдасына жататын өсімдік гүлі берілген.
8
(і) X және Y әріптерімен берілген құрылымдарды анықтаңыз.
X _______________________________________
Y_________________________________________
(іі) Астық тұқымдас өсімдікті басқа тұқымдас өсімдіктерден ерекшелігін анықтайтын
кілт құрастырыңыз.
Дескриптор Білім алушы
- суреттегі ағзалардың класын анықтайды;
- сурет бойынша бір класс өкілін екіншісінен ерекшелейтін, көзге
көрініп тұрған екі белгісін сипаттайды.
- суреттен берілген құрылымдарды анықтайды;
- өсімдіктер тұқымдастарын басқа тұқымдастан ерекшелеп
анықтайтын кілт құрастырады.
9
Тақырып: Популяция саны өзгерісі
Оқу мақсаты 9.3.1.1 Популяция өсімінің экспоненциалдық және
сигмоидтік үлгілерінің қисық сызықтарының
графиктерін талдау
Бағалау критерийлері Білім алушы
• Берілген график түрін анықтайды
• Популяция өсуінің екінші түрінен ерекшелігін
сипаттайды
• Популяция санының өзгеру себебін түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
Диаграммада зауза қоңызының популяцияның жаңа мекен ортада көбею қарқындылығы
көрсетілген.
(і) Қоңыздың популяциясының графигінің түрін анықтаңыз.
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
(іі) Популяция өсуінің екінші түрінен ерекшелігін сипаттаңыз.
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
(ііі) Суретті пайдалана отырып популяция санының өзгеру себебін
түсіндіріңіз(А,В,С)
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- берілген график түрін анықтайды;
- популяция өсуінің екінші түрінен ерекшелігін сипаттайды;
- популяция санының өзгеру себебін түсіндіреді .
10
Тақырып: Экожүйедегі энергия ағымы
Оқу мақсаты 9.3.1.2 Энергия ағымының тиімділігін есептеу
Бағалау критерийі Білім алушы
Экожүйедегі энергия ағымын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Төменде экожүйенің бір бөлігін көрсетілген.
а) Күн энергиясы шөпке қандай түрде берілетінін жазыңыз.
Өсімдіктегі энергия зебраға қандай түрде берілетінін жазыныз.
b) Зебра тіршілігін тоқтатқан кезде оның денесіндегі энергия ыдыратушылар арқылы
босайды.
Осы үдеріске қатысатын бір микроағзаны атаңыз.
(с) Соңында энергияның көп бөлігі қандай түрде қоршаған ортаға берілетінін
анықтаңыз.
d) Неге экожүйедегі энергия қозғалысы айналым емес ағын (поток) түрінде жүретінін
түсіндіріңіз.
Дескриптор Білім алушы
- бастапқы энергия көзін анықтайды;
- энергия түрленуін сипаттайды;
- экожүйедегі ыдыратушыны анықтайды;
- экожүйедегі энергия ағымын түсіндіреді;
- экожүйедегі энергия қозғалысы айналым емес ағын (поток)
түрінде жүретінін түсіндіреді.
11
Тақырып: Азот пен көміртектің табиғаттағы айналымы
Оқу мақсаты 9.3.1.4 Азот пен көміртектің табиғаттағы айналымының
сызбасын құру
Бағалау критерийі Білім алушы
Сызбадан көміртек айналымын жүзеге асыратын
үдерістерді анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Сызбада табиғаттағы көміртек айналымы берілген.
Берілген P, Q , R үдерістерін анықтаңыз.
P Q R
А
В
С
D
Фотосинтез
Тыныс алу
Фотосинтез
Тыныс алу
Фотосинтез
Тыныс алу
Тыныс алу
Фотосинтез
Тыныс алу
Фотосинтез
Фотосинтез
Тыныс алу
Дескриптор
Білім алушы
- сызбадан көміртек айналымын жүзеге асыратын үдерістерді
анықтайды.
12
Бөлім: Адам қызметінің қоршаған ортаға әсері
Тақырып: Адам қызметінің қоршаған ортаға әсері
Оқу мақсаты 9.3.2.2 Пестицидтерді пайдаланудың қоршаған орта мен адам
денсаулығына әсерін түсіндіру
9.3.2.3 Парниктік эффектінің тірі ағзаларға әсерін түсіндіру
Бағалау критерийлері Білім алушы
Биоаккумуляция ұғымын түсіндіреді
Пестицидтерді қолданудың әсерін сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу, түсіну
Қолдану
Тапсырма
1. Төмендегі суретте пестицидтерді қолдану кезіндегі биоаккумуляция құбылысы берілген.
(і) Суретті пайдаланып биоаккумуляция ұғымын түсіндіріңіз.
(іі) Пестицидтерді қолданудың үш кемшілігін сипаттаңыз.
2. Төмендегі графикте 1860-2000 жылдар арасындағы атмосфераға бөлентін көмірқышқыл
газы мен Жердің орташа температурасы арасындағы байланыс берілген.
13
(і) Графиктегі деректерді пайдаланып, қорытынды жасаңыз.
(іі) Бақыланатын құбылыстың пайда болуының екі себебін түсіндіріңіз.
___________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- биоаккумуляция ұғымын түсіндіреді;
- пестицидтерді қолданудың үш кемшілігін сипаттайды;
- деректерді талдайды;
- құбылыстың туындау себебін түсіндіреді;
- бақыланатын құбылыстың пайда болуының екі себебін түсіндіреді;
- графиктегі деректерді пайдаланып қорытынды жасайды.
14
Бөлім: Қоректену
Тақырып: Асқорыту ферменттері
Оқу мақсаты 9.1.2.1 Адамның асқорыту жолдарындағы үдерістерді
сипаттау;
9.1.2.2 Ас қорыту үдерісіндегі органикалық заттар мен сәйкес
ферменттердің арасындағы байланысты орнату
Бағалау критерийлері Білім алушы
Адамда асқорыту мүшелері мен олардағы ферменттер
арасындағы байланысты сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Берілген суретте адамның асқорыту жүйесінің бөлігі көрсетілген.
(і) Суретте берілген N нысанды анықтаңыз және оны өзгеріске ұшырататын ферменті
сипаттаңыз.
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
(іі) Осы процестің жүруіне асқазан құрылысы қалай көмектесетінін түсіндіріңіз.
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Дескриптор
Білім алушы
- асқазанда астың қорытылуын сипаттайды;
- үдерісті жүзеге асыратын ферменгтті анықтайды.
15
Тақырып: Ферменттердің белсенділігіне әр түрлі жағдайлардың (температура, pH)
әсерін зерттеу
Оқу мақсаты 9.4.1.1 Ферменттер механизмін оқып тану;
9.1.2.3 Ферменттердің белсенділігіне әр түрлі жағдайлардың
(температура, pH) әсерін зерттеу
Бағалау критерийлері Білім алушы
Ферментің әсер ету механизмін түсіндіреді;
Ферменттің белсенділігіне әсер ететін факторларды
сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Сызбада ферменттік реакцияның төрт кезеңі берілген.
(і) «Фермент» терминіне анықтама беріңіз.
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
(іі) M, N, O және P құрылымдарын анықтаңыз.
M
_________________________________N________________________________________
О
_________________________________Р________________________________________
2. Ферменттің белсенділігіне бірнеше фактор әсер етеді, соның бірі ортаның рН көрсеткіші.
(і) берілген графиктегі өзгерісті қалай түсіндірер едіңіз?
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
16
(іі) Белсенділігі графикте берілген дерекке сәйкес жұмыс жасайтын ферментке мысал
келтіріңіз.
__________________________________________________________________________
(ііі) График адамның асқорыту жолының қай бөліміне сәйкес келеді?
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- фермент терминіне анықтама береді;
- фермент-субстратты анықтайды;
- ферменттің белсенділігіне әсер ететін ортаның рН
- көрсеткіші берілген графикті сипаттайды;
- рН көрсеткіші сәйкес жұмыс жасайтын ферментке мысал
- келтіреді.
17
Бөлім: Заттар тасымалы
Тақырып: Тасымал түрлері
Оқу мақсаты 9.1.3.1 Активті және пассивті тасымалдарды салыстыру
9.1.3.2 Өсімдіктердегі транспирация үдерісінің мәнін
түсіндіру
9.1.3.3 Ішкі және сыртқы факторлардың транспирацияға
әсерін зерттеу
Бағалау критерийлері Білім алушы
Белсенді және енжар тасымал мысалдарын
қарастырады
Транспирация үдерісінің маңызын сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Төменде өсімдіктердегі транспирация үдерісін зерттеуге арналған құрылғы берілген
(і) Судың булануы тасымалданудың қай түріне жатады?
(іі) Өсімдіктердегі транспирация үдерісінің мәнін түсіндіріңіз.
(ііі) Өсімдіктердегі транспирация үдерісіне ішкі және сыртқы факторлардың әсерін
сипаттаңыз.
Ішкі Сыртқы
Дескриптор Білім алушы
- транспирация үдерісінің тасымалдың қай түріне жататынын
анықтайды;
- өсімдіктердегі транспирация үдерісінің мәнін түсіндіреді;
- транспирация үдерісіне ішкі және сыртқы факторлардың әсерін
сипаттайды.
18
2 –ТОҚСАН
Бөлім: Тыныс алу
Тақырып Анаэробты және аэробты тыныс алу
Оқу мақсаты 9.1.4.1 Тыныс алу реакциясының химиялық теңдеуін
пайдалана отырып, анаэробты және аэробты тыныс
алуды салыстыру
9.1.4.2 Бұлшықет қажуы және аэробты, анаэробты тыныс алу
үдерістері арасындағы байланысты қарастыру
Бағалау критерийлері Білім алушы
Анаэробты және аэробты тыныс алуды салыстырады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Глюкоза молекуласының ыдырауынан ең көп энергия бөлінетін процесті анықтаңыз.
A Сүтқышқылды ыдырау
B Анаэробты тыныс алу
C Аэробты тыныс алу
D Спирттік ашу
2. Төмендегі тыныс алудың аяқталмаған теңдеуі берілген.
(і) Теңдеуді аяқтаңыз.
C______ + ___O___ ____CO___ + ___H 2 O + 2830 _____
(іі) Жоғарыдағы теңдеу тыныс алудың қай түріне тән екендігін жазыңыз.
(ііі) Тыныс алудың екінші түріне тән реакцияның ауызша теңдеуін жазыңыз.
3. Адам алдын ала ширатусыз жаттығу жасаған кезде жануарлардың бұлшықетінде
түзілетін өнімді атаңыз.
______________________________________________________________________________
(і) Оның түзілу себебін сипаттаңыз.
__________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- глюкоза молекуласының ыдырауынан ең көп энергия бөлінетін
процесті анықтайды;
- тыныс алу реакциясының химиялық теңдеуі арқылы анаэробты
және аэробты тыныс алуды салыстырады;
- бұлшықет қажуы және аэробты, анаэробты тыныс алу үдерістері
арасындағы байланысты сипаттайды.
19
Бөлім: Бөліп шығару
Тақырып Бүйректің құрылысы
Оқу мақсаты 9.1.5.1 Нефронның құрылысы мен қызметін сипаттау
9.1.5.2 Фильтрация және несептің түзілу үрдістерін сипаттау
9.1.5.3 Бүйректің жұмысына әсер ететін факторларды
сипаттау
Бағалау критерийлері Білім алушы
Бүйректің құрылымдық бірлігін анықтайды
Фильтрация және несептің түзілу үрдістерін
Сипаттайды
Бүйректің жұмысына әсер ететін факторларды
сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Бүйректің құрылымдық бірлігін анықтаңыз.
A Нейрон
B Нефрон
C Гепатоцит
D Аксон
2. Суретте нефрон бейнеленген. А және В деп белгіленген нефронның құрылымдарын
атаңыз.
А________________________________________
В________________________________________
(b) (i) А белгіленген нефрон бөлігінің қызметін жазыңыз.
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
20
3. Төменде нефронның әр құрылымдағы және қан тамырларындағы глюкоза
концентрациялары берілген.
(а) (і) Боумен капсуласына келетін және шығатын қан тамырларының құрылысы
глюкозаның қозғалуына қалай әсер ететінін түсіндіріңіз.
__________________________________________________________________________
(іі) Шумақтың ішінде қандай қан болады?
________________________________________________________________________
(b) (i) Глюкозаның нефроннан қайта қанға қалай сіңірілетінін түсіндіріңіз.
__________________________________________________________________________
(ii) Глюкозаның неге қанға қайта сіңірілуі қажет екенін түсіндіріңіз.
________________________________________________________________________
4. Ыстық күні белсенді жұмыстың алдында адам көп мөлшерде тек ет жеді. Адамның
зәрінің құрамы күні бойы қалай өзгеруі мүмкін екенін сипаттаңыз.
_______________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- бүйрек құрылымының қызметін сипаттайды;
- бүйректің құрылымдық бірлігін анықтайды;
- бүйректің құрылымдарын анықтайды;
- бүйрек құрылымының қызметін сипаттайды;
- бүйректің жұмысына әсер ететін факторларды сипаттайды.
21
Бөлім: Бөліп шығару
Тақырып: Әртүрлі ағзалардың мекен ету ортасы мен зат алмасудың соңғы өнімдері
Оқу мақсаты 9.1.5.5 Әртүрлі ағзалардың мекен ету ортасы мен зат алмасудың
соңғы өнімдері арасындағы байланысты орнату
Бағалау критерийлері Білім алушы
Әртүрлі ағзалардың мекен ету ортасы мен зат алмасудың
соңғы өнімдері арасындағы байланысты сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Төмендегі суретте жануарлардың бір өкілі берілген.
(і) Жануардың зәр шығару мүшесін атаңыз.
__________________________________________ _______________
(іі) Жануардан бөлінетін соңғы өнім мекен ету ортасына қалай
бейімделгенін түсіндіріңіз.
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- жануардың зәр шығару мүшесін анықтайды;
- жануардан бөлінетін өнімді атайды;
- мекен ету ортасына бейімделуін сипаттайды.
22
Бөлім: Координация және реттелу
Тақырып: Жүйке жүйесі
Оқу мақсаты 9.1.7.1 Жүйке жасушасының құрылысы мен қызметі
арасындағы өзара байланысты орнату
9.1.7.2 Жүйке ұлпалары мен оның құрылымдық бөліктерінің
қызметтерін талдау
Бағалау критерийлері Білім алушы
Жүйке жасушасының құрылысын
анықтайды
Жүйке жасушасының құрылымдары мен
қызметі байланысын сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. (і) Берілген нейронның құрылымдарын шаршылардың ішіне жазыңыз.
(іі) Әр құрылымның атқаратын қызметіне сәйкес қалай бейімделгенін түсіндіріңіз
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
2. Суретте рефлекстік доға берілген.
23
(і)Сызбада берілген W, X және Y құрылымдарды анықтаңыз.
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
(іі) Адам қолын кенеттен өткір затқа тигізген кезде жүретін реакцияны сипаттаңыз.
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
(ііі) Бұл реакцияны адамның санасынан тыс деп айтылуының себебін түсіндіріңіз.
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- жүйке жасушасының құрылысын анықтайды;
- жүйке жасушасының құрылымдары мен қызметі байланысын
сипаттайды
- рефлекстік доға құрылымдарын анықтайды;
- рефлекстік доға арқылы импльстың берілуін сипаттайды;
- рефлекс ерекшелігін түсіндіреді .
24
Тақырып: Гомеостазды тұрақты ұстаудың механизмдері
Оқу мақсаты 9.1.7.5 Ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығын ұстаудағы
гомеостазды сақтаудың механизмін түсіндіру
9.1.7.6 Өсімдіктердің өсуі мен дамуына әсер ететін заттардың
әрекетін талдау
9.4.4.2 "Компьютер-ми" интерфейс технологиясының
ерекшеліктерін оқып білу
Бағалау критерийлері Білім алушы
Ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығын ұстаудағы
гомеостазды сақтаудың механизмін түсіндіреді
Өсімдіктердің өсуі мен дамуына әсер ететін заттардың
әрекетін талдайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Төмендегі графикте адамның қанының құрамындағы глюкозаны тұрақты ұстау үшін қандай да
бір дәрілік препарат егілгендегі нәтижесі көрсетілген.
(і) Х әрпімен берілген дәрілік препаратты анықтаңыз.
_______________________________________________________________________________
(іі) Графикте берілген өзгерісті түсіндіріңіз.
________________________________________________________________________________
2. Кейбір ғалымдар мидың компьютерлік интерфейсін ойлап шығаруда. Бұл адамдарға компьютер
сияқты құралдардың жұмысын қадағалауға немесе оймен істі басқаруға мүмкіндік береді. Мидың
компьютерлік интерфейсімен байланысты бір мәселе – ол мидың ішіне құралды енгізу керек.
Мидың ішіне құралды еңгізу кезінде туындайтын қауіпті жағдайларды сипаттаңыз (екіден кем
емес).
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
3. Ч.Дарвин мен оның ұлы Франсис өсімдіктердегі фототропизмді зерттеу барысында
фитогормондарды ашты. Төмендегі суретте олардың ісін жалғастырушы ғалымдардың тәжірибесі
25
көрсетілген.
(і) Тәжірибе нәтижесін түсіндіріңіз.
_______________________________________________________________________________
(іі) Егер тәжірибеде жарықты өсімдікке біркелкі түсетіндей етіп орнатса нәтиже қалай
болатынын түсіндіріңіз.
________________________________________________________________________________
4. Arabidopsis thaliana өсімдігін көлденең орналастырып, қараңғы жерге қойған. Төмендегі суретте
7 күн бойы осы өсімдіктің қоршаған орта жағдайына байланысты өзгерісін бейнеленген.
(і) Өсімдіктің жауап реакциясын туғызған стимулды атаңыз.
________________________________________________________________________________
(іі) Өсімдіктің реакция түрін анықтаңыз.
________________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- қандағы глюкозаның реттелуіне қатысатын гормондын анықтайды;
- мидың компьютерлік интерфейс технологиясының ерекшеліктері
сипаттайды;
- өсімдіктердің өсуі мен дамуына әсер ететін заттардың әрекетін
талдайды;
- өсімдіктің өсуіне жауап беретін стимул мен реакция түрін анықтайды.
26
3 –ТОҚСАН
Бөлім: Қозғалыс
Тақырып: Бұлшықет төзімділігі
Оқу мақсаты 9.1.6.1 Қол бұлшық еттерінің максималды жұмыс күшін және
күшке төзімділігін зерттеу
9.1.6.2 Бұлшық еттің жиырылу жиілігіне бұлшықет
жұмысының тәуелділігін зерттеу
Бағалау критерийлері Білім алушы
Бұлшықеттің қажу себебін анықтайды
Бұлшықет түрлерінің жұмысын сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңге
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Суретте көрсетілгендей оқушы динамометрдің көмегімен қол бұлшықеттерінің күшке
төзімділігін зерттейді. Оның қанша уақыт қысып және босата алатындығын білу үшін
уақытпен өлшейді. Оқушының бұлшықеттерінде қажуды тудыратын белгілі бір зат түзіледі.
Бұлшықеттердің күшке төзімділігін тежейтін затты анықтаңыз.
A. Глюкоза
B. Сүт қышқылы
C. Оттегі
D. Су
2. Төменде атлеттің жаттығу жасап жатқан кезі көрсетілген.
27
(і) Бұлшықеттердің атқаратын қызметіне қарай түрлерін атаңыз.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
______
(іі) Атлет осы жаттығуды орындау кезінде қол бұлшықеттерінің қалай жұмыс
жасайтынын сипаттаңыз.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
______
3. Тренажер - көптеген фитнес орталықтарында қолданылатын аппарат. Суретте спортшының
тренажерде жаттығу кезіндегі қол бұлшықеттерінің қозғалысы берілген.
(і) . Суретті қолданып жаттығу кезінде қолдың кеудеге қарай қалай қозғалатынын
сипаттаңыз.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
______
28
(іі) Төмендегі графикте спортшының аппаратта жаттығу кезіндегі (жаттығуға дейін,
жаттығу кезіндегі) оттегін тұтыну қисығы көрсетілген.
(ііі) Спортшының оттегін тұтыну көрсеткіші не себепті жаттығудың басында күрт
өсетінін түсіндіріңіз.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- бұлшықеттің қажу себебін анықтайды;
- бұлшықет түрлерін атайды;
- бұлшықет түрлерін байланысты жиырылу ерекшелігін сипаттайды;
- жаттығу кезіндегі бұлшықеттер қозғалысын сипаттады;
- жаттығу кезінде оттегін тұтыну көрсеткішінің өзгерісін түсіндіреді
29
Бөлім: Молекулалық биология
Тақырып ДНҚ құрылысы
Оқу мақсаты 9.4.1.2 Дезоксирибонуклеин қышқылының молекуласының қос
шиыршықты құрылымын сипаттау
9.4.1.3 Дезоксирибонуклеин қышқылының құрылымдық
қағидалары негізінде үлгілеу
Бағалау критерийлері Білім алушы
ДНҚ молекуласының құрылымын анықтайды
ДНҚ молекуласының құрылымдық қағидаларын
түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Берілген ДНҚ молекуласының құрылымдарын анықтаңыз
2. ДНҚ молекуласының құрылымдық қағидаларын түсіндіріңіз.
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
3. Кестеде үш түрлі ағзалардың ДНҚ дағы азоттық негіздердің пайыздық мөлшері берілген.
30
Кестеде көрсетілгендей адам мен шегірткенің ДНҚ дағы азоттық негіздерінің пайыздық мөлшері
салыстырмалы түрде бірдей, бірақ олар әр түрлі ағзалар.
(і) ДНҚ құрылысы мен қызметі туралы білімді қолданып, берілген ақпаратты түсіндіріңіз
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- ДНҚ молекуласының құрылымын анықтайды;
- ДНҚ молекуласының құрылымдық қағидаларын түсіндіреді;
- әр түрлі ағзалардың ДНҚ құрылысы ерекшелігін түсіндіреді.
31
Бөлім: Жасушалық цикл
Тақырып: Жасушалық айналым
Оқу мақсаты 9.2.2.1 Жасуша айналымының интерфаза кезіндегі жүретін
үдерістерді түсіндіру
9.2.2.2 Митоздың кезеңдерін сипаттау
Бағалау критерийлері Білім алушы
Жасуша айналымының интерфаза кезіндегі жүретін
үдерістерді түсіндіреді
Митоз бен мейоз үдерісінің ерекшелігін сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Төрт хромосомасы бар жасушаның митозбен қосқандағы жасушалық айналымы берілген.
Жасушаның қайсысында интерфаза кезіндегі хромосомалар саны дұрыс көрсетілген?
2. Суретте жасушаның митоздық бөлінуі кезіндегі хромосомалар күйі берілген
Митоз кезеңі мен гаплоидты хромосома анықтаңыз
Митоз фазасы Гаплоидты хросома саны
А
D
С
D
Анафаза
Анафаза
Метафаза
Метафаза
5
10
5
10
3. Суретте мейоз кезіндегі хромосома өзгерісі көрсетілген
32
(а) (і) Екі гомологиялық хромосомалар арасында болатын үдерісті сипаттаңыз.
(іі) Осы үдерістің алуантүрлілікке қалай әсер ететініні түсіндіріңіз.
(ііі) Мейоз кезінде пайда болуы мүмкін өзгерістің екі себебін келтіріңіз.
4. Графикте жануар жасушасындағы интерфаза мен мейоз кезіндегі ДНҚ санының өзгерісі
көрсетілген.
(і) Графиктегі F және G арасындағы хромосмалардың әрекеті ДНҚ санының өзгерісіне
қалай әсер ететінін түсіндіріңіз.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- интерфаза кезіндегі хромосома саны өзгерісін анықтайды;
- митоздың әр фазасындағы хромосома күйін анықтайды;
- мейоз үдерісінің ерекшелігін сипаттайды;
- интерфаза мен мейоз кезіндегі днқ санының өзгерісін түсіндіреді.
33
Бөлім Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары
Тақырып: Моногибридті және дигибридті будандастыру
Оқу мақсаты 9.2.4.2 Моногибридті будандастырудың цитологиялық негіздерін
дәлелдеу және есептер шығару
9.2.4.3 Дигибридті будандастырудың цитологиялық негіздерін
дәлелдеу және есептер шығару
9.2.4.4 Толық және толымсыз доминаттылықты салыстыру;
9.2.4.5 Талдаушы будандастырудың маңыздылығын бағалау
Бағалау критерийлері Білім алушы
• Моногибридті будандастырудың заңдылықтарын қолданып,
есептер шығарады
• Дигибридті будандастыру заңдылықтарын түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну. Қолдану
Тапсырма
1. Лактоза сүттің құрамындағы қант. Ол лактаза ферментімен ыдырайды. Кейбір адамдарда лактаза
ферменті жетіспейді. Лактаза ферментінің жетіспеушілігі белгісі рецессивті аллель бойынша
тұқым қуалайды. Бұндай жағдай осы белгі бойынша гомозиготалы рецессивті генотипі бар адамда
болуы мүмкін.
(а) (i) Гомозиготалы ұғымына анықтама беріңіз.
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
(ii) Лактаза жетіспеушілігі жоқ адамның мүмкін болатын екі түрлі гентипін ұсыныңыз. D
доминантты аллельді, d рецессивті аллельді белгілеу үшін қолданыңыз.
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
(b) (i) Анасы доминантты гомозиготалы және әкесі гомозиготалы рецессивті отбасында екі
бала дүниеге келген. Төмендегі шаршылардың ішіне ата анасы мен балаларының
генотиптерін жазыңыз.
(ii) Балалардың лактаза жетіспеушілігіне шалдығуының ықтималдығы қанша?
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
34
2. Бірінші ұрпақтың біркелкілік заңы қай уақытта көрініс табады, егер ата анасының бірінің
генеотипі ааbb болса. Екінші ата анасының генотипін анықтаңыз.
A ААBb
B AaBB
C AABB
D AaBb
3. Ұзын құлақты қойды құлақсыз қошқармен шағылыстырған. Бірінші ұрпақта барлық қозылар
қысқа құлақты болды. Ата анасының және ұрпағының генотипін анықтаңыздар. Екінші ұрпақта
қандай қозыларды және қандай қатынаста алуға болатындығын анықтаңыздар.
4. Доминантты белгісі бар дарақтардың генотиптерін анықтау үшін жүргізілетін шағылыстыруды
анықтаңыз.
A Моногибридті
B Дигибридті
C Талдай
D Полигибридті
Дескриптор Білім алушы
- моногибридті будандастыруға есеп шығарады;
- дигибридті будандастыру кезіндегі ата ана генотипін анықтайды;
- дигибридті будандастыруға есептер шығарады.
35
Тақырып:
Жынысты анықтау теориясы
Оқу мақсаты
9.2.4.6 Жынысты анықтау теориясын сипаттау;
9.2.4.7 Жынысты анықтау кезінде хромосомалардың рөлін
түсіндіретін сызба жасау
Бағалау критерийлері Білім алушы
• Жынысты анықтау теориясы негізін түсіндіреді;
• Жынысты хромосомалық анықтау сызбасын аяқтайды.
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Сөйлемді аяқтаңыз.
Адамдарда аналық пен аталықтың сомалық жасушаларындағы бір жұбынан басқа барлық
хромосомалар ұқсас және бірдей гендерді тасымалдайды. Аталық пен аналықтардағы бірдей
хромосмаларды ___________________________деп атайды. Екі түрлі жыныс хромосмалары
болады, олар___________________ деп белгіленеді. Құстарда жыныс хромосмоларының белгіленуі
басқа ағзалармен салыстырғанда өзгеше, олар ___________________________ деп белгіленеді.
2. Төменде көбелектердің шағылысу сызбасы берілген.
(і) Сызбаны пайдаланып, көбелектердің жынысты хромосомалық анықтау сызбасын
аяқтаңыз.
(іі) Гомогаметалы және гетерогаметалы ұғымдарына анықтама беріңіз.
Дескриптор
Білім алушы
- жынысты анықтау теориясын заңдылықтарын қолданып сөйлемді
аяқтайды:
- көбелектердің жынысты хромосомалық анықтау сызбасын
құрастырады;
- гомогаметалы және гетерогаметалы ұғымдарына анықтама береді.
36
Тақырып: Адамның қан тобының тұқымқуалауы
Оқу мақсаты 9.2.4.8 Адамның қан тобының тұқымқуалауын және қан топтарын
анықтау механизмін түсіндіру
15 9.2.4.9 Адам генетикасын зерттеудің негізгі әдістерін сипаттау;
9.2.4.10 Шежіре сызбасын құру
Бағалау критерийлері Білім алушы
• Адамның қан тобының тұқымқуалауына есептер шығару;
• Шежіре сызбасын пайдаланып, белгінің тұқым қуалау
ерекшелігін сипаттау
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Перзентханада І және ІІІ қан тобы бар екі баланы шатастырып алды. Балалардың бірінің ата
анасының қан тобы I және III, екінші I және IV. Балардың қайсысы бірінші және екінші жұп ата –
аналарға тиесілі екеін анықтаңыз.
2 Төменде берілген шежіре сызбасын пайдаланып, белгінің тұқым қуалау түрін анықтаңыз.
Сызбадағы отбасының барлығының генотиптерін табыңыз.
Дескриптор Білім алушы:
- адамның қан тобының тұқымқуалауына есептер шығару;
- шежіре сызбасын пайдаланып, белгінің тұқым қуалау ерекшелігін
сипаттау.
37
Бөлім: Микробиология және биотехнология
Тақырып : Биотехнологияның медицинада, өнеркәсіпте және
ауылшаруашылықта қолданылуы
Оқу мақсаты 9.4.3.1 Инсулин өндіру мысалында биотехнологиялық үдерістің
жалпы сызбасын сипаттау
9.4.3.2 Биотехнологияда өндірілетін өнімдерге мысал келтіру
Бағалау критерийлері Білім алушы:
• Биотехнологияда қолданылатын құрылғыларды атау
• Құрылғының жұмыс жасау принципін түсіндіру
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну. Қолдану
Тапсырма
1. Төменде инсулин өндіру үшін қолданатын құрылғы берілген.
(і) Құрылғыны атаңыз.
(іі) Құрылғы ішіне ауаның жіберілу себебін түсіндіріңіз.
2. Төмендегі сызбада гендік инженерияны қолданып инсулин өндіру көрсетілген.
38
2.1 -сурет
(і) 2.1 суретті пайдаланып, төмендегі кестені толтырыңыз. Сіз үшін кестенің бірінші жолы
үлгі ретінде толтырылған.
(іі) 2.1 сызбадағы модификацияланған жасуша жыныссыз көбейеді.
Инсулин алу үшін генетикалық инженерияда жыныссыз көбеюдің артықшылығын
сипаттаңыз.
Дескриптор Білім алушы
- биотехнологияда қолданылатын құрылғыларды атайды;
- құрылғының жұмыс жасау принципін түсіндіреді;
- инсулин өндіру сатыларын сипаттайтын кесте толтырады;
- генетикалық инженерияда жыныссыз көбеюдің артықшылығын
сипаттайды.
39
4 ТОҚСАН
Бөлім: Көбею
Тақырып: Адамның жыныс жүйесінің құрылымы мен қызметі
Оқу мақсаты 9.2.1.1 Адамның жыныс жүйесінің құрылысын сипаттау;
9.2.1.2 Аталық және аналық жыныс жасушаларының құрылысын
зерттеу
9.2.1.3 Жыныстық жетілу кезеңіндегі екінші реттік жыныстық
белгілердің дамуын сипаттау
Бағалау критерийлері Білім алушы
Адамның жыныс жүйесінің құрылысын сипаттайды
Аталық және аналықы жасушаларын салыстырады
Жыныстық жетілу кезеңіндегі екінші реттік жыныстық
белгілердің дамуын сипаттайд
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
1. Төменде аналық жыныс мүшесі берілген
(і) Сызбада берілген құрылымдарды анықтаңыз
А______________________________
B______________________________
C______________________________
D______________________________
(іі) Ұрықтану қай құрылымда жүреді?
40
2. Төменде аналық және аталық жыныс жасушалары берілген.
1 2
(і) Жасушаларды салыстырып екі ұқсастығы мен екі айырмашылығын анықтаңыз.
Ұқсастығы______________________________,__________________________________
Айырмашылығы_________________________,__________________________________
(іі) Аталық жыныс жасушасы ұрықтану үдерісіне қатысу үшін қандай бейімділіктері бар
екенін түсіндіріңіз.
3. Ер баланың екінші реттік жыныстық белгілерін атаңыз
A Бойдың ұзын болуы
B Мұрттың шығуы
C Дене бітімінің үлкендігі
D Тез өсу
Дескриптор
Білім алушы
- адамның жыныс жүйесінің құрылысын сипаттайды;
- аталық және аналық жасушаларын салыстырады;
- аталық жыныс жасушасы құрылысының атқаратын қызметімен
байланысын
- сипаттайды.
- жыныстық жетілу кезеңіндегі екінші реттік жыныстық белгілердің
дамуын сипаттайды
41
Тақырып: Менструалдық цикл
Оқу мақсаты 9.2.1.4 Менструалдық цикл мен экстроген және прогестеронның
маңызын сипаттау
9.2.1.5 Контрацепцияның маңызы мен түрлерін түсіндіру
9.2.1.6 Жыныстық жолмен таралатын аурулардың салдары мен
алдын алу шараларын түсіндіру
Бағалау критерийлері Білім алушы
• Менструалдық циклдің гуморальды реттелуін түсіндіреді
• Жыныстық жолмен таралатын аурулардың салдары мен
алдын алу шараларын сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Төмендегі сызбада менуструалдық цикл кезіндегі гормондар деңгейініңі өзгерісі көрсетілген.
(і) (і) Менструальдық цикл кезінде D әріпімен белгіленген гормон мөлшерінің циклдің
екінші жартысында артқаны байқалады. Бұл өзгерістің маңызын түсіндіріңіз.
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
2. Графикте Европа елдеріндегі 1983 және 1997 жыл аралығындағы ЖҚТБ ауруның тіркелу
көрсеткіші берілген.
42
(і) ЖҚТБ ауруының таралу жолын түсіндіріңіз
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
(іі) Осы аурудың және басқа да жыныстық жолмен таралатын аурулардың салдары мен
алдын алу шараларын сипаттаңыз.
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
Дескриптор
Білім алушы
- менструалдық циклде гормон мөлшерінің өзгерісін түсіндіреді;
- ЖҚТБ ауруның таралу жолын түсіндіреді;
- жыныстық жолмен таралатын аурулардың салдары мен алдын алу
шараларын сипаттайды
43
Бөлім: Өсу және даму
Тақырып: Ұрықтың дамуындағы плацентаның маңызы
Оқу мақсаты 9.2.3.1 Ұрықтың дамуындағы плацентаның маңызын түсіндіру
9.2.3.2 Эмбрион мен ұрықтың дамуын салыстыру
9.2.3.3 Адам ұрығының дамуына шылым шегу, алкоголь мен басқа
есірткілер әсерінің салдарын түсіндіру
Бағалау критерийлері Білім алушы
• Плацентаның құрылыс ерекшелігін анықтайды
• Ұрықтың дамуындағы плацентаның маңызын түсіндіреді
• Ұрық пен эмбрионның дамуын салыстырады
• Адам ұрығының дамуына шылым шегудің әсерін түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
1. Сызбада плацентаның құрылысы берілген
(і) Cызбадағы X және Y құрылымдарды анықтаңыз.
(іі) Олардың ұрықтың дамуындағы маңызын түсіндіріңіз.
(ііі) Ұрық пен эмбрионның дамуын салыстырыңыз.
2. Жүктілік кезіндегі анасының темекі шегуі балаға қалай әсер етуі мүмкін?
A Сәбидің салмағының аз болуы
B Мінез құлықының дұрыс дамымауы
C Ақыл есінің кем болуы
D Микроцефалия
Дескриптор
Білім алушы
- плацентаның құрылыс ерекшелігін анықтайды;
- ұрықтың дамуындағы плацентаның маңызын түсіндіреді;
- ұрық пен эмбрионның дамуын салыстырады
- адам ұрығының дамуына шылым шегудің әсерін түсіндіреді.
44
Бөлім: Эволюциялық даму
Тақырып: Эволюциялық ұғымдардың қалыптасуы және дамуы
Оқу мақсаты 9.2.5.1 К.Линней мен Ж.Б. Ламарк еңбектерінің негізгі қағидаларын
оқып зерттеу
9.2.5.2 Эволюция ілімінің қалыптасуындағы. Ч.Дарвин еңбектерінің
ролін түсіндіру
9.2.5.3 Эволюцияның қозғаушы күштерін сипаттау
9.2.5.4 Ағзалардың бейімделудегі табиғи сұрыпталудың рөлін
сипаттау
Бағалау критерийлері Білім алушы
• Эволюция ілімінің қалыптасуындағы ғалымдардың еңбектерін
талддайды
• Эволюцияның қозғаушы күштерін сипаттайды
• Ағзалардың бейімделудегі табиғи сұрыпталудың рөлін
сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
1. Әр түрге жататын ағзалардың ұқас белгілерге ие болуына әкелетін эволюциялық өзгерісті
анықтаңыз
A Конвергенция
B Параллелизм
C Дивергенция
D Ароморфоз
2. Эволюцияның бағыттары мен мысалдары арасындағы сәйкестікті анықтаңыз
Ароморфоз Идеоадаптация Дегенерация
А
Тірідей туу
Паразиттердің сезу
мүшелерінің жоғалуы
Жануарлардағы бүркеніш
рең
В Жылықандық Жануарлардағы
бүркеніш рең
Паразиттердің сезу
мүшелерінің жоғалуы
С Паразиттердің сезу
мүшелерінің жоғалуы
Жылықандық Жануарлардағы бүркеніш
рең
D Жануарлардағы бүркеніш
рең
Тірідей туу Паразиттердің сезу
мүшелерінің жоғалуы
3. Түраралық тіршілік үшін күресті анықтаңыз.
A Паразиттік, жыртқыштық
B Аналық үшін аталықтар арасындағы күрес
C Тасбақалардың жаздық ұйқыға кетуі
D Қалың балауызды қабат
4. Ч. Дарвин бойынша табиғи сұрыпталу эволюцияның қозғаушы күші болып табылады.
Табиғи сұрыпталуға тән тұжырымдарды анықтаңыз.
45
I. Адамның қатысынсыз жүреді
II. Жануарларды белгілі бір белгісіне қарап іріктеп алады
III. Табиғаттағы өзгеріске бейімделушілігі төмен
IV. Жаңа түрлер пайда болады
V. Бейімделе алмағандары жойылады
VI. Жануарлардың жаңа қолтұқымдары шығарылады
A I II III
B I VI
C І IV V
D II IV
5. Суретте пілдің ата тегі болып табылатын Phiomia мен қазіргі Африкалық піл берілген.
Phiomia мен қазіргі Африкалық пілде жапырақпен қоректену үшін ағаштың басына өрмелейді.
1800 жылы Ч.Дарвин мен Ж.Ламарк Phiomiaның танауының қазіргі Африкалық пілде тұмсыққа
айналғаны туралы екі түрлі теория ұсынды.
(і) Ч.Дарвиннің табиғи сұрыпталу теориясын қолданып, осы өзгерісті түсіндіріңіз.
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
(іі) Осы өзгерісті Ламарктің теориясы негізінде түсіндіріңіз.
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
Дескриптор
Білім алушы
- эволюциялық өзгеріске әкелетін бағыттарын анықтайды;
- эволюцияның бағыттары мен мысалдары арасындағы сәйкестікті
анықтайды;
- тіршілік үшін күрес түрлерін анықтайды;
- Ч.Дарвин еңбектерінің ролін түсіндіреді;
- К. Линней мен Ж.Б. Ламарк еңбектерінің негізгі қағидаларын
салыстырады
46
Тақырып: Түр түзілу
Оқу мақсаты 9.2.5.5 Түрдің құрылымы мен критерийлерін сипаттау
9.2.5.6 Түр түзілу үдерісін түсіндіру
Бағалау критерийлері Білім алушы
• Түр және оның критерийлері арасындағы сәйкестікті
анықтайды:
• Түр түзілу үдерісін түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
1. Жуықта ғалымдар үй тышқанының Mus musculus түрінің Мадейра аралында таралуын зерттеу
нәтижесінде төмендегідей ақапарттар алды:
Олардың 6 түрлі аймаққа таралуы байқалды.
Олар өздері таралған аймақпен байланысты.
Олардың мекен ету аймағы бір бірінен биік таулармен бөлінген.
Тышқандардың әр популяциясы өзіне тән диплоидты хромосомаларға ие.
Осы бақылаудың нәтижесінде олар түр түзілу үдерісі жүрді деп қорытынды жасады.
Төмендегі суретте Мадейра аралындағы тышқандардың алты популциясының таралуы көрсетілген.
Берілген ақпаратты қолданып, түр түзілу түрін сипаттаңыз.
2. Түр және оның критерийлері арасындағы сәйкестікті анықтаңыз:
1 Физиологиялық
критерий
A Әр түрдің мекен ететін белгілі бір таралу аймағы болады
(ареал).
2 Географиялық
критерий
B Белгілі бір нәруыз және нуклеин қышқылдарының
молекулаларының құрамы мен құрылымы бойынша
ажырататын критерий.
47
3 Биохимиялық
критерий
C Әр түдің қоршаған ортаға байланысты белгілі бір жағдайда
ғана тіршілік ететініне негізделген критерий.
4 Экологиялық
критерий
D Тіршілік әрекет үрдістерінің ұқсатығына негізделген (зат
алмасу, көбею, тітіркену).
А 1-С; 2-В; 3-D; 4-А
В 1-D; 2 А;3-В;4-С
С 1-D; 2-A; 3-C; 4-B
D 1-B; 2-C; 3-D; 4-A
Дескриптор
Білім алушы
- түр түзілу ерекшелігін сипаттайды;
- түр және оның критерийлері арасындағы сәйкестікті анықтайды.