Қазақстан тарихы 7-сынып. Қалыптастырушы бағалауға арналған тапсырмалар жинағы
Қалыптастырушы бағалауға арналған
тапсырмалар жинағы
Қазақстан тарихы
7-сынып
Құрметті мұғалім!
Аталған тапсырмалар жинағы білім беру мазмұнын жаңарту аясында мұғалімдерге
көмек құралы ретінде құрастырылды. Бұл мұғалімдердің ұжымдық жұмысының
нәтижесі.Бағалау критерийлері мен дескрипторлары бар тапсырмалар қалыптастырушы
бағалауды өткізуге, сабақты жоспарлауға, ұқсас тапсырмаларды құрастыруға және іріктеп
алуға, оқу мақсатына жетуге қатысты сындарлы кері байланыс беруге көмектесетін үлгі
болып табылады.
Жинақтың ұсынылған сипаты сізге білім алушының қажеттілігі мен мүмкіндігін
есепке ала отырып, тапсырмаларға толықтырулар мен өзгерістер енгізуіңізге, бейімдеуіңізге
мүмкіндік береді.
Қосымша материалдарды (нұсқаулықтар, таныстырылымдар, жоспарлар және т.б.),
форумдағы талқылауларды және бейне нұсқауларды сіз «Назарбаев Зияткерлік мектептері»
ДББҰ smk.edu.kz ресми сайтынан таба аласыз.
Жемісті жұмыс пен шығармашылық табыс тілейміз!
Жинақ негізгі мектеп мұғалімдеріне, әдіскерлерге, критериалды бағалау бойынша
өңірлік және мектеп үйлестірушілеріне, басқа да мүдделі тұлғаларға арналған.
Жинақты дайындау барысында ресурстар (суреттер, мәтіндер, бейне және аудио
материалдар, т.б.) қолжетімді ресми интернет-сайттардан алынды. Жинақ коммерциялық
емес мақсатта құрастырылған.
2
Мазмұны
1-тоқсан ............................................................................................................................................... 4
Бөлім: VI – IX ғасырлардағы Қазақстан .................................................................................... 4
2-тоқсан ............................................................................................................................................. 24
Бөлім: Xғ.-ХІІІғ. басындағы Қазақстан ..................................................................................... 24
3-тоқсан ............................................................................................................................................. 51
Бөлім: XIII – XV ғасырдың І жартысындағы Қазақстан ......................................................... 51
Бөлім: Қазақ халқының қалыптасуы .......................................................................................... 71
Бөлім: Біртұтас қазақ мемлекетінің құрылуы ............................................................................ 73
4-тоқсан ............................................................................................................................................. 77
Бөлім: Қазақ хандығының XVI – XVII ғасырлардағы дамуы .................................................. 77
3
Бөлім: XVI – XVII ғасырлардағыкономика мен мəдениет... .................................................. 91
1-тоқсан
Бөлім: VI – IX ғасырлардағы Қазақстан
Тақырып Қазақстан территориясындағы ерте ортағасырлық
мемлекеттер
Оқу мақсаты 6.3.1.1 Оқиғалардың өзара байланысын табу арқылы
Түрік қағанаты құрылуының тарихи маңызын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Түрік қағанатының құрылуының басты
оқиғаларын ажыратады
• Түрік қағанатының құрылуының тарихи
маңыздылығын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1. Кестедегі сұрақтарға жауап беріңіз.
«Теле» сөзінің мағынасы
қандай?
Түрік қағанатының
құрылған жылы қандай?
Түрік қағанатын құрған
қаған кім?
Түрік қағанатының қай
жылы екіге бөлінді?
2. Сөйлемді жалғастырыңыз.
«Мен, Түрік қағанатының алғашқы билеушісі ...... қағанмын .................Мен
мемлекетімнің күшеюі үшін ...............................».
«Мен, Түрік елінің қағаны Мұқанмын, мен
..........................................................................................».
«Мен, Тобо қағанмын. Менің саясатым.................................................».
Дескриптор Білім алушы
− Теле сөзінің мағынасын анықтайды;
− Түрік қағанатының құрылған жылын анықтайды;
− Түрік қағанатын құрған қағанды анықтайды;
− Түрік қағанатының екіге бөлінген жылын анықтайды;
− Бумын қағанның түрік қағанатын нығайтудағы рөлін анықтайды;
− Мұқан қағанның мемлекетті нығайтуда жүргізген саясатын атайды;
− Тобо қағанның мемлекетті нығайту үшін жүргізген саясатын
атайды.
Тақырып Қазақстан территориясындағы ерте ортағасырлық
мемлекеттер
Оқу мақсаты 6.3.1.2 VI-IX ғасырлардағы мемлекеттердің даму
ерекшеліктерін түсіндіріп, олардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ерте ортағасырлық мемлекеттердің ұқсастықтары
мен айырмашылықтарын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Кестені толтырыңыз.
Қағанат
атауы
Хронологи
ясы
Аумағы Астанасы Этникалық құрамы
Түрік
Батыс
түрік
Шығыс
түрік
Түргеш
Мемлекеттердің өзара байланысын анықтаңыз.
Дескриптор Білім алушы
− мемлекеттердің хронологиясын атайды;
− мемлекеттердің қамтыған аумағын атайды;
− мемлекеттердің астанасын атайды;
− мемлекеттердің этникалық құрамын атайды;
− мемлекттердің өзара байланысын анықтайды.
5
Тақырып Қазақстан территориясындағы ерте ортағасырлық
мемлекеттер
Оқу мақсаты 6.3.2.2 Ерте түрік қағанаттарының сыртқы саясатының
негізгі бағыттарын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Түркі қағанатының сыртқы саясатының негізгі
бағыттарын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Мәтінмен жұмыс. Мәтінге және өз біліміңізге сүйеніп, Түрік қағанатының сыртқы
саясатындағы әр бағытының маңыздылығын сиппаттап кестеге толтырып жазыңыз,
жауабыңызды негіздеңіз
Түріктер әрісі Бумын, берісі Мұқан қағанның тұсында жужандарды бас көтерместей
етіп жеңді. Түріктер өз биліктерін батыс бағытта да жүргізе бастайды. Осы жорықта
Бумын қағанның інісі Иштеми 10 түмен әскерді басқарды. Ол күшпен ху елін
(соғдылықтарды) жаулап алуға аттанды. Алтайдың теріскейіндегі тайпаларды
бағындырды.Түріктер 555 жылдың өзінде Арал теңізіне дейін жеткен және жол бойы
ешбір тегеурінді қарсылық көрмеген. Түріктер Орта Азияның ішкі аумақтарына қарай
жасаған жорықтарында эфталиттерден қатты қарсылық көріп, жорықтарын уақытша
тоқтатуға мәжбүр болған. Оларды он жылдан кейін, 563-567 жылдары жаулап алды.
581 жылы (Тобо қаған қаза болғаннан кейін ) қағанат ішінде өзара соғыс басталды.
Шығыста Батыста
Түрік қағанатының сыртқы саясатында маңызды рөл атқарған бағыттарды атаңыз.
Өз жауабыңызды негіздеңіз.
Дескриптор Білім алушы
− Түріктердің шығыс бағытта жүргізген саясатын атайды;
− Түріктердің батыста жүргізген саясатын атайды;
− Түрік қағанатының сыртқы саясатында маңызды рөл атқарған
бағыттарды анықтап, дәлелдер келтіру.
Тақырып Қазақстан территориясындағы ерте ортағасырлық
мемлекеттер
Оқу мақсаты 6.2.1.3 Тарихи оқиғалар мен процестердің сабақтастығын
сипаттау үшін «Ұлы Дала Елі» ұғымын қолдану
Бағалау критерийі Білім алушы
• Алғашқы мемлекеттік бірлестіктер мен Түрік
қағанаты арасындағы байланысты анықтау
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1) «Ұлы Дала Елі» ұғымының мағынасын ашыңыз.
2) Ежелгі Қазақстан мен Орта ғасырлардағы Қазақстан картасын салыстырып,
қандай өзгерістер орын алғандығын сипаттаңыз.
«Ұлы Дала Елі»-
Ежелгі Қазақстан картасы Орта ғасырдағы Қазақстан картасы
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− «Ұлы Дала Елі» ұғымының мағынасын ашады;
− территориялық өзгерістерді анықтайды;
− орта ғасырдағы тайпалардың бірігіп, біртұтас мемлекет құрылуын
анықтайды.
7
Тақырып Ежелгі түріктердің жазуы
Оқу мақсаты 6.3.1.2 VI-IX ғасырлардағы мемлекеттердің даму
ерекшеліктерін түсіндіріп, олардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Шығыс Түрік қағанаты мен Батыс Түрік
қағанаттарындағы саяси процестерді түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Кестені толтырыңыз
қағанат хронологиясы Билік еткен қағандар Саясатының басым
тұстары
Батыс түрік
қағанаты
Шығыс түрік
қағанаты
Дескриптор Білім алушы
− Қағанаттардың хронологиясын белгілейді;
− Қағанаттардағы билік еткен қағандар туралы жазады;
− Қағандардың жүргізген саясатының басым тұстарын
анықтайды.
8
Тақырып Ежелгі түріктердің жазуы
Оқу мақсаты 6.2.3.1 Көне түркі жазуының тарихи маңызын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Көне т үркі ж азуының т арихи маңыздылығын
анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Берілген мәтінді оқып, кестедегі сұрақтарға жауап толтырыңыз.
Бiлге қаған 9 жас кезiнде әкесi Құтлық (680—692 жж.) қайтыс болады. Түрік
Елінің тағын оның iнiсi Қапаған (Қабаған) (692—716 жж.) иеленеді.Қапағанның iнiсi
Бөгүден (716 ж.) кейiн таққа отырған Бiлге қаған 19 жыл билік етеді. Бiлге қаған 13
жасында шад атағын алады.17 жасында Таңғұтқа, 18 жасында алты чұб, табғач, он
тұтыққа жорық жасап жеңiске жеткен. Одан қырғыз, түргеш, қарлық, тоғыз оғыз және
т.б. елдерге жорық шабуыл жасаған. Білге қаған (шамамен 685-734) - Екінші Шығыс
Түрік қағанатының қағаны. Күлтегіннің ағасы. Күлтегін Қапаған қаған ушықтырған
тайпа ішілік соғысты тоқтату үшін 716 ж. әскери төңкеріс жасап, қағандыққа ағасы
Білгені қойды. Ал Білге Күлтегінді әскербасы, ал қайын атасы Тоңыкөкті мемлекеттік
кеңесші етіп тағайындайды. Осылайша билік басында Тан империясының саяси
үстемдігіне қарсы үштік отырды. "Олар Ақылдың, Адалдықтың, Қайраттың өзара тіл
табысып, елін-жерін көгерткен ұлы үштік ретінде тарихта қалды. Ал, Білге қағанның
тұсында тек қана бейбіт дәурен орнады" (Т.Жұртбай. "Дулыға", 131 б.). Бірақ бұл құт-
береке өздігінен келмеп еді. «Жалаңаш халықты тонды, аз халықты көп қылу» құны
неге түскені Күлтегін үлкен жазуында былай баяндалған: «Әкеміз, ағамыз құраған
халықтың атақ-даңқы жоқ болмасын деп, түркі халқы үшін түн ұйықтамадым, күндіз
отырмадым. Інім Күлтегінмен, екі уәзіріммен өліп-тіріліп құрадым... Мен өзім қаған
болғанда жер-жерге тарап кеткен халық өліп жітіп, жаяу жалаңаш қайта келді. Ең
бірінші болып телес тайпасы оралды.
Түрік қағанаттары
басқа елдермен
қарым- қатынаста
қандай мақсатты
көздеді?
Күлтегін жазбалары
Түрік қағанатының
әскері туралы қандай
мағлұмат береді?
Күлтегін мен
Білге қағанның
батырлығын
дәлелдейтін
деректер бар ма?
Деректің
құндылығы неде?
Дескриптор Білім алушы
− Дерек бойынша Түрік қағанаттары басқа елдермен қарым-
қатынаста қандай мақсатты көздегенін талдайды;
− Күлтегін жазбалары Түрік қағанатының әскері туралы қандай
мағлұмат бергенін талдайды;
− Күлтегін мен Білге қағанның батырлығын дәлелдейтін
деректер талдайды;
− Деректің құндылығы анықтайды.
9
Тақырып Атлах шайқасы
Оқу мақсаты 6.3.2.3 Атлах шайқасының тарихи маңызын талдау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Атлах шайқасының тарихи маңызын жіктейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Берілген мәтінді оқып, Атлах шайқасының тарихи маңызын 5R маңыздылық кестесінде
талдаңыз.
751 жылы араб және қытай әскері Талас өзенінің жағасындағы шағын Атлах
қаласының түбінде кездесті. Қазір бұл қаланың орны бүгінгі Тараз қаласына таяу аймақта.
Шайқас шілде айында өтіпті. Қытайлар ұрыс даласына 100 мың жауынгермен келген.
Шайқас арабтың алдыңғы шебіндегі атты әскердің шабуылынан басталды. Қытайлар тіке
шабуылды тойтарған соң, жағаласуға негізгі күштер еріксіз тартылып кетті. Бес күнге
созылған жанталаста араб та, қытай да аянған жоқ. Әділдігі керек, ортағасырлық араб
тарихшылары қытай сарбаздарының қайсарлығы мен төзімділігін баса көрсеткен. Алайда
күші тепе-тең дұшпандар итжығыс болып, бірін-бірі жеңе алмады. Тек шайқастың соңғы
күні ғана жан алысып, жан беріскендерді сырттай бақылап тұрған түркештер кенеттен
қытайлардың сол қанаты және ту сыртынан соққы берді. Мұны күтпеген олар кейін
шегінуге мәжбүр болды. Ұрымтал шақты құр жібермеген арабтар қарсыласын тықсыра
бастады. Әскери сабы бұзылып, рухы түскен шығыс басқыншыларының тас-талқаны
шықты. Шығысқа қарай үдере қашқан жауды қарлұқтар мен арабтың атты әскері шамамен
жеті шақырымға дейін қуыпты. Х ғасырда өмір сүрген араб ғалымы Әл Макдиси «Китаб
әл-бәд ва-т-арих» атты еңбегінде: бес күнге созылған бұл соғыста Қытай әскерінің 45
мыңы өліп, 20 мыңы тұтқынға түсті деп жазады.Қатты әлсіреген жау Жетісу өңірін тастап
кетті. Сонан кейін мың жыл бойына қазақ жері қытай әскерінің табанына тапталған жоқ.
Тек 1757 жылы ғана жоңғарларды жер бетінен құртып жіберген қытайлар Абылай
әскерімен бетпе-бет келіпті.
5 R маңыздылық кестесі:
Есте
Қалатыны
(Бұл оқиғаны есте сақтайды
ма?,Кім?,Қайда?)
Нәтижелілігі
(Бұл оқиға қандай нәтижеге алып
келді?)
Айрықша
Мәнділігі
(Бұл оқиға нақты сол уақытта қандай
көрініс тапты?
Бұл оқиғаны маңызды немесе бірегей
деп санады ма?)
10
Жаңғырығы
(Біздің мәдениетте бұл оқиға көрініс
табады ма?
Қазіргі қоғамның қалыптасуына бұл
оқиға өзінің әсерін тигізді ме?
Адамдар бұл оқиғадан сабақ алды ма?)
Айқындайтын\
басқа да қырларды түсінуге жол
ашатындығы
(Бұл оқиға сол уақыттағы адамдардың
ой-пікірі мен әрекеттері туралы қандай
ақпарат бере алады?)
Дескриптор Білім алушы
− Атлах шайқасындағы есте қалар маңызды оқиғаларды атайды;
− Атлах шайқасының нәтижесін маңыздылығына қарай жіктейді;
− Атлах шайқасының маңыздылығына қарай айрықша мәнділігін
анықтайды;
− Атлах шайқасының маңыздылығына қарай жаңғырығын
анықтайды;
− Бұл оқиға сол уақыттағы адамдардың ой-пікірі мен
әрекеттері туралы қандай ақпарат беретінін анықтайды.
11
Тақырып Атлах шайқасы
Оқу мақсаты 6.2.2.3 Көшпелілердің әскери өнеріндегі жетістіктерін
сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Түркі қағанатының әскери жетістіктерін сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Берілген сөздердің мағынасын сәйкестендіріңіз.
1 Шайқас A бір мемлекеттің географиялық
аумағын кеңейтуі
2 Сардар B Жауынгер
3 Экспансия C ислам діні ұшін өмірін қиған
4 Теперіш D қысым көрсету
5 Шерігі E қоғамның материалдық және рухани
жетістіктері
6 Шаһит F Қолбасшы
7 Өркениет G белгілі бір әскер топтарымен
(күштерімен) жүргізілетін қауырт
ұрыстық соққылар
1- 2- 3- 4- 5- 6- 7-
Дескриптор Білім алушы
− «шайқас» сөзін мағынасымен сәйкестіндіреді;
− «сардар» сөзін мағынасымен сәйкестендіреді;
− «экспансия» сөзін мағынасымен сәйкестендіреді;
− «теперіш» сөзін мағынасымен сәйкестендіреді;
− «шерігі» сөзін мағынасымен сәйкестендіреді;
− «шаһид» сөзін мағынасымен сәйкестендіреді;
− «өркениет» сөзін мағынасымен сәйкестендіреді;
Тақырып Оғыз мемлекеті
Оқу мақсаты 6.3.1.2 VI-IX ғасырлардағы мемлекеттердің даму
ерекшеліктерін түсіндіріп, олардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Оғыз мемлекетінің саяси жағдайын анықтайды
• Оғыз мемлекетінің сыртқы саясатын сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Тест сұрақтарына жауап беріңіз.
1.Оғыз мемлекетіндегі ақсүйек – шонжарлардың кеңесі:
А) Құрылтай
В) Шерби
С) Қаңқаш
Д) Ихта
Е) Сойырғал
2. Оғыздарды қызықтырған Еуропа мен Азияны байланыстыратын сауда жолдары:
А) Қара теңіз бен Дон
В) Үстірт пен Еділ бойы
С) Кавказ бен Қара теңіз
Д) Орта Азия мен Қытай
Е) Дон мен Еділ
3. «Оғызнама» деректеріне қарағанда жабғу өзінің жерін бөлген аймақ саны:
А) 10
В) 24
С) 12
Д) 22
Е) 15
4.1041 жылы Хорезмді жаулап алған, Әли ханның мұрагері:
А) Арслан хан
В) Рустем
С) Шахмәлік
Д) Ұрысбек
Е) Осман
5. Оғыздар айырбас сауда жүргізді:
А) Ресей,Сібір
В) Үндістан, Иран
С) Орта Азия, Қытай
Д) Византия, Иран
Е) Қытай, Иран
13
6.Оғыздарда кәсіпшілік пен қолөнердің басты дамыған түрі:
А) Құмыра жасау
В) Зергерлік бұйымдар жасау
С) Малдан алынған өнімді өңдеу
Д) темір ұсталығы
Е) Егіншілік
2.Мәтін мен жырдың үзіндісін оқып, төмендегі сұрақтар бойынша сипаттама жасаңыз.
Оғыз мемлекеті Еуразияның саяси әскери тарихында елеулі роль атқарды. 965 жылы
оғыз жабғуы мен Киев князі Святослав арасында Хазарларға қарсы әскери одақ құрылып,
Хазар қағанатын талқандайды. Бұл одақ екі жақтың да көздеген мақсаттарынан, сауда-
экономикалық мүдделерінен туындады. Егер Хазар мемлекетін талқандау орыс көпестері
үшін Шығыс елдерінің бай базарларына жол ашса, оғыздар үшін Дон, Қара теңіз
маңындағы далалар мен мал жайылымдары қажет болды. 985 жылы князь Владимирмен
одақтасып, Еділ бұлғарларын талқандауға қатысады.
X ғасырдың соңы - XI ғасырдың басында оғыз мемлекеті құлдырай бастады. Бұл, бір
жағынан, Әлихан тұсындағы алым-салықтың өсуіне халық наразылығының күшеюімен,
екінші жағынан, Шығыстан төнген селжұқ тайпаларының толассыз шабуылдарымен
түсіндіріледі.
Әлиханның мұрагері Шах Мәлік тұсында Оғыз мемлекеті қайта күшейді. Тіпті 1041
жылы Хорезмді басып алды.
Ішкі талас-тартыс, селжұқтарға қарсы сыртқы шабуылдар оғыз мемлекетін әлсіретті.
Осы тұста солтүстік-шығыста қыпшақ тайпаларының шабуылдары күшейді. Бұл оғыз
мемлекетінің өмір сүруін тоқтатуына алып келді. Араб деректерінде «Мафазат әл –Ғұз»
деп аталған Оғыздар даласы Дешті Қыпшақ құрамына енді.
«Оғызнама» жырынан үзінді:
Ей, ұлдарым менің
Мен басымнан көп нәрсе өткіздім.
Талай-талай шайқасты көрдім,
Садақ тартып, оқ аттым,
Дұшпандарымды жылаттым,
Достарымды күлдірттім.
Көк Тәңірі алдындағы парызымды өтедім.
Ел – жұртымды сендерге табыс етем.
1. Деректе қандай кілт сөздер бар және олар қандай мағынаны білдіреді?
2. Автор қандай ой-пікірді білдіргісі келеді? Деректегі ақпаратты жинақтап,
тұжырымдаңыз.
3. Деректегі ақпараттың құндылығы неде?
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
14
Дескриптор Білім алушы
− оғыз мемлекетіндегі ақсүйек – шонжарлардың кеңесін атайды;
− Еуропа мен Азияны байланыстыратын сауда жолдарын атайды;
− «Оғызнама» деректеріне қарағанда жабғу жеріндегі бөлінген
аймақ санын атайды;
− 1041 жылы Хорезмді жаулап алған, Әли ханның мұрагерін
атайды;
− Оғыздардың айырбас сауда жүргізгенің атайды;
− Оғыздарда кәсіпшілік пен қолөнердің басты дамыған түрін
біледі;
− деректе қандай кілт сөздер бар екенің анықтап, олардың
мағынасын ашады;
− деректегі ақпаратты жинақтап, тұжырымдайды;
− деректегі ақпараттың құндылығын анықтайды.
Тақырып Қимақ қағанаты
Оқу мақсаты 6.4.2.1 Ұлы Жібек жолының қала мәдениетінің дамуына
әсерін анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қимақтардың қала мәдениетінің дамуына Ұлы Жібек
жолының ықпалын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Төмендегі сөйлемдердің «Ақиқат» не «Жалған» екенін ажыратыңыз (А/Ж).
Қалалардың құрылыс жүйесі 4 бөліктен жасалған.
Қалалар санының өсуі сауданың жандануына үлкен әсерін
тигізді.Сауда негізгі 2 бағытта жүрген.
Махмуд Қашғаридің еңбегінде Испиджаб қаласы Сайрам деп
аталады.
IX-Xғасырларда Жетісудың солтүстік шығысында 15 қала болған.
Бізге VI-IX ғасырларда түрік тайпаларының қалалары мен қыстақ
кенттері жер болып кеткен қиранды төбелер түрінде жеткен.
Дескриптор Білім алушы
- қалалардың құрылыс жүйесі бөліктерін атайды;
- сауданың негізгі бағытын атайды;
- Махмуд Қашғаридің еңбегінде Испиджаб қаласының атауын
атайды;
- IX-Xғасырларда Жетісудың солтүстік шығысында қаланы
атайды;
- VI-IX ғасырларда түрік тайпаларының қалалары мен қыстақ
кенттері туралы айтады
16
Тақырып Қимақ қағанаты
Оқу мақсаты 6.4.1.1 Көшпелілер мен отырықшылар арасындағы өзара
экономикалық байланыстарын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қимақтардың қала мәдениетінің дамуын сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Деректерді оқып, төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз.
А-дерек: Әл-Идриси: «Қимақ астанасы - Имекия темір қақпалы қорғандармен берік
қоршалған, ішінде базарлары, ғибадатханалары бар ірі қала».
В-дерек: Тамим Баһр: «Қимақтарда қала мәдениеті мен сауда-саттық істері өрістеді, қимақ
қағанының қолбасылық ордасының жанында тұратын қала және оның атырабында егін
егетін отырықшы мекендері бар».
С-дерек: Әбу Даулап: «Қимақ жазу мәдениеті болды, оларда өздері жазу жазатын қамыс
өседі».
D-дерек: Гардизи: «шаруалар өз мырзаларының малын бақты, ...қысқа арнап қимақтар
әрқайсысы өздерінің шама-шарқына қарай қой, жылқы немесе сиыр етін сүрлеп алады.
Бұдан әрі Ертіс өзені жатыр. Ол жерден қимақ елі басталады. Өзеннің екі жағалауыңда да
жайылып жүрген жылқы үйірлері, олар кейде мыңнан екі мыңға дейін жетеді. Бұл
жылқыларды ұстау қиын. Кейде арқанмен ұстап, үстіне мініп, бас білдіреді. Сонда, ғана
қолға үйренеді. Ертіс үлкен өзен, бір жағында тұрған адам, арғы жағадағы адамды тани
алмайды...Өзеннің суы қап-қара. Ертістен өтсең қимақтардың шатырларына барасың...
Барлығында да табын-табын сиыр, қора-қора қой бар. Түйелері болмайды. Егер саудагер
түйе алып келе қалса, ол түйе бір жылдан артық тұра алмайды. Себебі шөптің тұзы жоқ.
Егер біреу тұз алып келетін болса, ол үшін бұлғының терісін алады. Жазда бұлар бие сүтін
ішеді, оны "қымыз" деп атайды. Қысқа қойдың, жылқының, сиырдың етін кептіріп сақтап,
сүр етіп жейді. Бұл елге қар көп жауады, тіпті кейде найза бойына жетеді. Қыста
жылқыларын алыстағы жер асты суы сақталатын жерге айдап барады. Ол Оқ-таг деп
аталады... Ағаштан жасалған астауға су сақтайды. Қар қалың жауғанда осы суды ішеді,
өйткені қалың қар жылқының суатқа түсуіне жол бермейді. Қимақтар бұлғын мен мумарды
аулайды»
1. Берілген деректерді кім, қашан, неге, кімге арнап жазғандығын анықтаңыз.
2. Деректерде кездесетін жер-су аттарын жасыл түсті (мәтінді түрлі түстермен
белгілеуші) хайлайтермен белгілеңіз.
3. Қимақтардың шаруашылығы, тұрмысы мен қолөнері сипатталатын ақпаратты сары
түсті хайлайтермен белгілеңіз.
4. Рухани мәдениеті сипатталатын ақпаратты күнгірт түсті хайлайтермен белгілеңіз.
5. Деректердегі түсініксіз ақпаратты/сөздерді қызыл түсті хайлайтермен белгілеңіз.
6. Анықтап, белгілеген ақпараттар бойынша 2 қорытынды шығарыңыз.
17
Дескриптор Білім алушы
− берілген деректерді кім, қашан, неге, кімге арнап жазғандығын
анықтайды;
− деректерде кездесетін жер-су аттарын жасыл түсті хайлайтермен
(мәтінді түрлі түстермен белгілеуші) белгілейді;
− Қимақтардың шаруашылығы, тұрмысы мен қолөнері
сипатталатын ақпаратты сары түсті хайлайтермен белгілейді;
− рухани мәдениеті сипатталатын ақпаратты күнгірт түсті
хайлайтермен белгілейді;
− деректердегі түсініксіз ақпаратты/сөздерді қызыл түсті
хайлайтермен белгілейді;
− белгілеген ақпараттар бойынша 2 қорытынды шығарады.
18
Тақырып
Оқу мақсаты
Бағалау критерийі
Түріктер туралы тарихи деректер
6.2.2.3. Көшпелілердің әскери өнеріндегі жетістіктерін сипаттау
Білім алушы
• Түрік тайпаларының әскери өнер жетістіктерін
жіктейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Берілген суреттерді пайдаланып, кестені толтырыңыз.
Көшпелілердің әскери
өнер жетістіктерін
сипаттаңыз
Көшпелі халықтың
өмір сүру салтының
ерекшеліктерін
сипаттаңыз
Көшпелілердің
қолөнердегі
жетістіктерін
сипаттаңыз
Көшпелілердің әскери
өнердегі жетістіктерін
сипаттауда осы суреттер
арасындағы байланысты
табыңыз
Дескриптор Білім алушы
− берілген суреттерді пайдаланып, көшпелілердің әскери
өнерінің жетістіктерін атайды;
− көшпелі халықтың өмір сүру салтының ерекшеліктерін
сипаттайды;
− көшпелілердің қолөнердегі жетістіктерін сипаттайды.
19
Тақырып Түріктер туралы тарихи деректер
Оқу мақсатты 6.4.1.2 Көшпелілердің шаруашылық өмірінің ерекшеліктерін
анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Көшпелілердің дәстүрлі шаруашылық түрін
сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Дерек мазмұнын оқып, төменде берілген сұраққа жауап беріңіз.
Қытай және араб деректерінен келтірілетін үзінділердің үлгісі:
Абу Дулаф аль-Хазраджи, Х ғасыр
Оғыз тайпасы туралы. «Қаласы тастан, ағаштан салынған. Патшалары халыққа салық
салып, алым жинайды. Үндістан және Син мемлекеттерімен сауда жүргізеді. Бидайды асқа
қолданады, олардың елінде көкеністер жоқ. Теріден және кендірден киім киеді, бірақ
жүннен емес».
Қарлұқтар тайпасы туралы. «Қарлұқтар асбұршақ, чечевицаны жейді. Киімдері жүннен
жасалған. Ғибадатханалары бар, оның қабырғаларында патшаларының суреттері салынған.
Ғибадатханалары жанбайтын ағаштан салынған».
Жікіл тайпасы туралы. «Олар арпа, сарыбұршақ, еттен тек қана қой етін жейді. Түйені
соймайды, сиырды мүлдем өсірмейді. Онда маңдайында мүйізі бар сиыр текті жануарларды
кездестіруге болады».
Кимек тайпасы туралы. «Үйлерін теріден жасайды. Сарыбұршақ, қой және ешкі етін жейді.
Жүзім өсіреді, оның бір жағы – ақ, екінші жағы – қара болып келеді. Магнит таспен жауын
шақырады, қар жаудырады. Жазу жазатын ерекше қаламдары бар».
Ибн Хаукал, Х ғасыр
«Түркістан аймағындағы қойлар мен ешкілер басқа ешбір жерде кездеспейді. Онда бір қой
жылына алты-жеті қозы береді. Қойларының терілері өте құнды. Бір терінің бағасы төрт
динардан екі динарға дейін сатылады. Терінің тазалығы, түсі, әдемілігіне қарай бағасы
шарықтай түседі».
«Түркістан аймағындағы ең танымал қала – Испиджаб болып табылады. Қала тегіс жерде
орналасқан. Ол медина, цитадель, рабадтан тұрады. Цитадель қираған».
«Қаланың ғимараттары саздан салынған. Халық медина мен рабадта тұрады. Ішкі медина
мен рабад дуалмен қоршалған. Рабадта бақтар мен су арналары бар».
«Базарлар мединада орналасқан. Басқару үйі, түрме, мұнаралы мешіт ішкі мединада
орналасқан. Бұл өте бай және кең қала болып табылады».
Зерттеу сұрақтары:
Қытай және араб деректері түркілер туралы қандай ақпарат береді?
Түркі халықтарының өмір салтынан көшпелі қоғамның бейнелеуін көре аламыз ба?
Көшпелі қоғамның негізгі белгілерін түркі халықтарының қолөнері, шаруашылығы
және әскери өнері арқылы қалай анықтаймыз?
20
Дескриптор Білім алушы
− түркілер туралы қытай және араб деректерін көрсетеді;
− түркі халықтарының өмір салтынан көшпелі қоғамның
бейнеленуін көрсетеді;
− көшпелі қоғамның негізгі белгілерін түркі халықтарының
қолөнері, шаруашылығы және әскери өнері арқылы
анықтайды.
Тақырып Түріктер туралы тарихи деректер
Оқу мақсаты 6.2.1.1 Түркілердің дүниетанымдық ерекшеліктерін
түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Түркі тайпаларының дүниетаным анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Төменде берілген кестедегі ақпаратты дұрыс жауабымен сәйкестендіріңіз.
1
Түріктер ....табынды дың ескерткіші А
2 Түріктер ... сиынды Жетісу қалалары В
3 Түріктерде ...әулие ана деп табынды отқа, көк бөрі С
4 ....Балшықтан жасалған, қызыл сырмен
боялған будда мүсіндері табылды
аспан әлемі, көк, тәңір D
5 Киіз үйге ұқсас құрылыс жүйесі... деп
аталды
Ұмай ана Е
Дескриптор Білім алушы
− Түріктердің наным-сенімін атайды;
− Түркі тайпаларының табынған тәңірлерін атайды.
21
Тақырып Түркі әлемі қалыптасуының басталуы
Оқу мақсаты 6.3.2.1 Тарихи оқиғалардың өзара байланысын табу арқылы
түркі тілдес тайпалардың миграциясын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Түркі халықтарының миграциясын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Төмендегі суретті пайдаланып, сұрақтарға жауап беріңіз.
• Бұл қандай процесс?
• Бұл процесте Ежелгі Қазақстан мен ерте орта ғасырлық мемлекеттер
арасында қандай байланыс болуы мүмкін?
Дескриптор Білім алушы
− суреттегі процесстің атауын атайды;
− суреттегі процестін Ежелгі Қазақстан мен ерте орта
ғасырлық арасындағы байланысын атайды.
Тақырып Түркі әлемі қалыптасуының басталуы
Оқу мақсаты 6.1.1.1 Түркі тілдес тайпаларды атап, олардың картада
территориялық орналасуын көрсету
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ерте ортағасырлық тайпалардың көші-қон бағытын
анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Төменде берілген тайпалардың орналасуын, көші-қон бағыттарын стикер қолдана
отырып картада белгілеңіз.
- ғұн тайпаларының миграциясы;
- түркі тайпаларының миграциясы;
- оғыз-қимақ тайпаларының миграциясы;
- қыпшақ тайпалары тайпаларының миграциясы;
Дескриптор Білім алушы
- ғұн тайпаларының миграциясын картадан көрсетеді;
- түркі тайпаларының миграциясын картадан көрсетеді;
- оғыз-қимақ тайпаларының миграциясын картадан көрсетеді;
- қыпшақ тайпаларының миграциясын картадан көрсетеді;
23
2-тоқсан
Бөлім: Xғ.-ХІІІғ. басындағы Қазақстан
Тақырып Х ғ.-ХІІІғ. басындағы Қазақстан территориясындағы саяси
үдерістер
Оқу мақсаты 6.3.1.3 Xғ.–XIIIғ. басындағы мемлекеттердің даму
ерекшеліктерін түсіндіріп, олардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Дамыған ортағасырлық мемлекеттерді анықтайды
• Дамыған ортағасырлық мемлекеттер картасымен ерте
ортағасырлар картасын салыстырады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
1. Дамыған ортағасырлық мемлекеттердің атаулары мен хронологиялық шеңберін тірек-
сызбада анықтаңыз.
2.Картамен жұмыс.
• Дамыған ортағасырлық мемлекеттердің алып жатқан аумағын, көршілес
мемлекеттерін, астаналарын картаға түсіріңіз.
• Дамыған орта ғасырларда ерте орта ғасырмен салыстырғанда қандай
өзгерістер орын алғанын картаны қолданып сипаттаңыз.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
24
Дескриптор Білім алушы
− Х- ХІІІ ғғ. өмір сүрген мемлекеттердің атауын, хронологиялық
шеңберін атайды;
− Х- ХІІІ ғғ. өмір сүрген мемлекеттерді, олардың астаналарын
картаға белгілейді;
− дамыған орта ғасыр мен ерте орта ғасыр аралығындағы
өзгерістерді анықтайды.
Тақырып Х ғ.-ХІІІғ. басындағы Қазақстан территориясындағы саяси
үдерістер
Оқу мақсаты 6.3.1.7 Ортағасырлық мемлекеттердің ыдырауының негізгі
және жанама себептерін анықтау
Бағалау критерийлері Білім алушы
• Ортағасырлық мемлекеттердің даму динамикасы мен
ыдырау себептерін сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1.Мәтінді оқып, ерте орта ғасырлық мемлекеттердің ыдырауына себеп болған
факторларды хайлайтпен белгілеп, маңызызына қарай орналастырыңыз.
Батыс Түрік қағанаты (603-704жж) VII ғасырдың ортасына қарай он алты жылға
(640-657) созылған қағанат ішіндегі өзара тартыс, тайпалар арасындағы соғыс қағанатты
әлсіретеді. Осыны пайдаланған Таң империясы Жетісуды басып алып, онда таққа өз
адамын отырғызады. Түріктер мен Таң империясы арасындағы үздіксіз соғыстардың
нәтижесінде түргештер күшейіп, VIII ғасырдың басында Жетісудағы билікті өз
қолдарына алады.
Түркеш қағанаты (704-756) Сақал қаған тұсында мемлекет ішінде бірлік болмай
билік үшін сары және қара түргеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталды.
Оның үстіне қағанатқа батыстан арабтар, оңтүстіктен қытайдың Таң империясы,
шығыстан Орталық Азия түріктері қауіп төндірді. Алауыздық кезінде Жетісуға
Алтайдан қарлұқ тайпалары көшіп келіп қоныстана бастайды. Түргештер қарлұқтарға
лайықты қарсылық көрсете алмады.756 ж. қарлұқ тайпаларының қысымына шыдамай,
біржола құлайды.
Қарлұқ қағанаты (756-940) ІХ ғасырдың аяғында қарлұқтардың жағдайы біршама
нашарлады. Себебі Орта Азиядан саманидтер әулеті мен арабтардың шабуылы жиілейді.
Сөйтіп, саманидтер мен қарлұқ қағандығының арасында Оңтүстік Қазақстан жері үшін
ұзақ жылдарға созылған күрес басталды. 893 жылы Тараз қаласына Саманидтердің
тегеурінді шапқыншылығы жасалды. Саманидтер Испиджаб, Тараз қалаларына өз
ықпалын күшейтіп, мұсылман дінін енгізе бастады. Х ғасырдың басында Қарлұқ
қағанатының жағдайы ішкі қырқыс, талас-тартыстардың нәтижесінде әлсіреді. Осы
жағдайды пайдаланған Қашғар жеріндегі түрік тілдес тайпалар 940 жылы Баласағұн,
Испиджаб қалаларын басып алады да, Қарлұқ мемлекеті құлап, Шу аңғарында
Қарахандар әулетінің үстемдігі орнайды.
Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғғ.) Ұзақ жылдарға созылған соғыс, халықтан көп
мөлшерде алынған алым-салық оғыз тайпаларының әр жерде бас көтерген
25
наразылықтарын туғызады. Селжұқтармен жүргізілген көп жылғы соғыстар оғыз
мемлекетін қатты әлсіретті. Сөйтіп, ХІ ғ. екінші жартысында күшейе
бастаған қыпшақтар оғыздарды Сырдария, Арал бойынан біржола ығыстырып, билікті
өз қолдарына алды.
Қимақ мемлекеті (ІХ-ХІ ғғ.) XI ғасырдың басында Орталық Азиядан шыққан
тайпалардың шабуыл жасауы Қимақ мемлекетін әлсіретті. Қағанаттың өз ішінде де билік
үшін талас-тартыс күшейді. Сондықтан оның құрамындағы қыпшақтар қоныстанған
жерлерін тастап, Сырдария бойындағы, Аралдың батысы мен Каспийдің солтүстік
өңіріндегі оғыздарды орындарынан қозғап, оларды оңтүстікке және Қара теңіз
далаларына көшуге мәжбүр етті. Оғыз жерін басып алғаннан кейін, қыпшақ хандары
күшейе түсті. Осы оқиғалардың барысында қимақтар саяси үстемдігінен айырылып қана
қоймай, қыпшақтарға тәуелді болып шықты. Енді қимақтардың біразы қыпшақ
тайпаларымен батысқа, оңтүстік орыс далаларына қарай қозғалды. Сөйтіп, қыпшақтар
қимақ мемлекетінің орнын басты.
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
2. Берілген суреттер негізінде X – XIII ғ. болған өзгерістерді анықтап, кестеге жіктеңіз.
26
Территориялық өзгерістер Қоғамдық-саяси өзгерістер
Экономикалық өзгерістер Мәдени өзгерістер
Дескриптор Білім алушы
− ерте ортағасырлық мемлекеттердің ыдырауына себеп болған 2
факторлардың атайды;
− дамыған орта ғасырда болған территориялық өзгерістің кемінде 2,
қоғамдық-саяси өзгерістің кемінде 2, экономикалық өзгерістің
кемінде 2, мәдени өзгерістің кемінде 2 түрін атайды.
27
•Ең жоғары билеуші титулы
•Қағанның мемлекеттік саяси-әкімшілік іс жүргізетін жері
•Олар үлесті жерлердің билеушілері болды. Қағандар тәрізді олардың өз әкімшілік
орталықтары қызметін атқарған сарайлары және тұрақты ставкалары (ордалары) болды
•Ол әрі көмекші, әрі кеңесші болып саналады
•Тәртіп сақталуын қадағалады, оларға сот үкімдерінің және әдеттегі право нормаларының
(тору) орын алуын бақылау міндеттелді, шекараларды қорғау да соларға жүктелді
Тақырып Қарахан мемлекеті
Оқу мақсаты 6.3.1.3 Xғ.–XIIIғ. басындағы мемлекеттердің даму
ерекшеліктерін түсіндіріп, олардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қарахан мемлекетінің саяси құрлысын анықтайды
• Қарахан мемлекетінің саяси шекарасын картаға
белгілейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
1.Тұжырымдарға мағынасына қарай атау беріңіз.
------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------
-----------------------------------------------------
-----------------------------------------------------
-----------------------------------------------------
2. Кескін картада Қарахан мемлекетінің иелік аумақтарын, шекаралас елдерін және
иеліктерінің орталықтарын белгілеңіз.
Тапсырма шартты:
Батыс иелік аумағы көк түспен белгілеу
Шығыс иелік аумағын қызыл түспен белгілеу
- Әр иелік орталықтарының атауын жазу,
-----------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
белгілеу;
- Қарахан мемлекетімен көршілес мемлекеттерді анықтап,
атауын жазу
Дескриптор Білім алушы
− ең жоғарғы билеуші титулын анықтайды;
− қағанның мемлекеттік саяси-әкімшілкті жүргізген жерін атайды;
− жер үлестерінің билеушілерін атайды;
көмекші, әрі кеңесші қызметін атқарған лауазым иелерін көрсетеді;
− мемлекеттегі тәртіптің сақталуын қадағалаушы лауазымын атайды;
− Қарахан мемлекетінің 2 иелік аумағын, 2 иелік орталығын және
шекаралас мемлекеттердің кемінде екеуін кескін картада белгілейді.
29
Тақырып Қарахан мемлекеті
Оқу мақсаты 6.2.1.2 Ислам дінінің қоғамдық өмірге ықпалын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ислам дінінің түрік қоғамына тигізген әсерін
көрсетеді
Ойлау дағдыларының
Деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Мәтіндегі мәлімет пен өз біліміңе сүйене отырып, Қарахан мемлекетінің исламды
қабылдау себебін және қоғамға енген өзгерістерді анықтап, тиісті салаға сәйкесінше
топтаңыз.
Ислам діні Орта Азия мен Қазақстанға арабтардың жаулап алуынан бастап ене
бастады. Боғра хан Мұса 960 ж. исламды мемлекеттік дін деп жариялады. Әл-Макдиси
өз деректерінде, Х ғасырда Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың қалаларында
мешіттердің көптеп салына бастағанын жазған. Құйрықтөбе қала жұртындағы
зираттарды зерттегенде адамдардың мұсылманша жерленгендігі анықталды. Адамның
басы құбылаға қаратылып, жанына ешбір зат қоймай жерленген.Қала мәдениетінің
дамуында ислам дінінің ықпалы күшті болды. Мешіт пен мұнара әкімшілік биліктің және
билік басындағылардың дінге адалдығының нышанын білдірген. Қала тұрғындарының
өмірінде мешіттен кейінгі кісі ең көп баратын орын моншалар болған. Ислам дінінің
нығаюы қазақ жерінде ғылым мен білім салаларының дамуына да ықпал етті. Араб
мәдениеті, жазуы, ғылымы тарады. Тараз, Отырар, Бұхара т.б. қалаларда араб
мәдениетінің, ислам дінінің ірі орталықтары пайда болды. Ислам діні Қазақстанның
саяси-экономикалық, мәдени өміріне үлкен өзгеріс әкелді.
Көмекші сөздер: Ел ішіндегі жағдай, сыртқы саяси жағдай, араб жазуы, вакфтық
жер иелену, билік үшін күрес, монша, кесене, намаз оқу, адам келбетін салуға тыйым
салу, Атлах шайқасы, медресе білімі, сәлде орау т.б.
Мұса ханның ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялауының себептерін көрсетіңіз.
1.-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2.-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3.-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ислам дінінің Қарахан мемлекетіне әкелген өзгерісін сипаттаңыз
Мемлекеттік
басқаруда
Құрылыста Мәдениетте Тұрмыста
30
Дескриптор Білім алушы
− Қарахан мемлекетінде ислам дінінің мемлекеттік дін болуын атайды;
− Қарахан мемлекетінің қоғамына ислам дінінің тигізген өзгерістерін
атайды;
− Мұса ханның ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялануына түрткі
болған 3 себепті көрсетеді;
− ислам дінінің енуімен мемлекеттік басқару саласында болған
өзгерістерді атайды;
− ислам дінінің енуімен келген құрылыс саласындағы жаңалықтарды
атайды;
− ислам дінінің енуімен мәдениет саласына келген өзгерістерді
атайды;
− ислам дінінің келуімен тұрмыста енген өзгерістерді атайды.
31
Тақырып Қарахан мемлекеті
Оқу мақсаты 6.3.1.4 Тарихи ұғымдарды қолданып, Қарахан мемлекетіндегі
жер иелену ерекшеліктерін түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қарахан мемлекетіндегі жер иелену түрлерін
сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Қарахан мемлекетіндегі жер иелену мен салық түрлерінің атауына сәйкес мағынасын
беріңіз.
Дескриптор Білім алушы
− Қарахан мемлекетіндегі жер иеліктерін атайды;
− Қарахан мемлекетіндегі салық түрлерін атайды.
32
Иқта Вакфтық
жер -
Коммен
Мильк дация
Тақырып Наймандар, керейіттер және жалайырлар
Оқу мақсаты 6.3.1.3 X ғ. –XIII ғ. басындағы мемлекеттердің даму
ерекшеліктерін түсіндіріп, олардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Найман, керейіт, жалайырлардың қоғамдық
құрылысын сипаттайды
• Найман, керейіт, жалайыр мемлекеттерінің
аумағын кескін картада белгілейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
1.Әр мемлекетке қатысты мәліметті төмендегі кестеге топтастырыңыз.
а Тарихшы Әбілғазының «Түрік шежіресінде» оларды Шыңғысханның қолға
түсірген тұтқындары ретінде көрсетеді, олар адал қызметтері арқылы монғолдарға
сіңісіп кеткен
b Селенгі, Хилок, Орхон өзендері, Қарақорым таулы қыраттарында өмір сүрген
с Орхон, Керулен, Селенгі, Аргун өзендерінің бойында тұрған
d Мемлекет Наркеш Дайын кезінде күшейді
e Халықты өз төңірегіне топтастыра білген Инанч-Білге елді өнерге, күн көріс-
тіршілікке баулып, бейбіт өмір салтына тартады
f Орталығы Улан-батор қаласы жанындағы Битөбе деген жерде
g Маркус пен оның баласы Құршақұз кезінде мемлекет шарықтау шегіне жетті
h Білге хан қайтыс болғаннан кейін, оның ұлдары Бұйрық пен Даян арасында билік
үшін талас басталды
i Жамұқа құрылтай шақырып, өзін гурхан жариялаған
j Шыңғыс ханның құтылу үшін Күшлік Жетісуға қашты
k Рашид ад - Дин « Монғол жерінде өмір сүрген ... – күшті дамыған ел.Олар тек
Шыңғыс хан әскерінен әлсіреді. Олардың мәдениеті өте жоғары болып, көне түрік
жазуларын пайдаланған»- деп жазған
l Шыңғысханның жақын адамы, ақын, шешен, әрі батыр Мұқылай болған
Наймандар Керейттер Жалайырлар
33
2.Картада найман, керейіт, жалайыр мемлекеттерінің аумағын, орталығын, және
көршілес мемлекеттерін көрсетіңіз.
Дескриптор Білім алушы
− Найман, керейіт пен жалайырлар мемлекетінің әр қайсысына
қатысты мәліметті жіктейді;
− Найман, керейіт, жалайыр мемлекеттерінің аумағын;
− Найман, керейіт, жалайыр мемлекеттерінің орталығын картаға
белгілейді.
34
Тақырып
Оқу мақсаты
Қыпшақ хандығы
6.3.1.3 X ғ.–XIII ғ. басындағы мемлекеттердің даму
ерекшеліктерін түсіндіріп, олардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қыпшақ мемлекетінің саяси құрлымын анықтайды
• Дешті-Қыпшақтың жерін картаға түсіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
1.Кестедегі ақпарат дұрыс болса « +», жалған ақпарат болса «-» белгісін қойыңыз.
1 Қыпшақ хандығы IX-XI-ғасырларда қазіргі қазақ жерінде өмір сүрген
мемлекеттік бірлестік. Қарахан мемлекеті ыдырағаннан кейін әскери-саяси
билік қыпшақ ақсүйектерінің қолына көшкен
2 Әскери-әкімшілік жағынан Қыпшақ хандығы оң және сол қанат бөлінді. Оң
қанаттың ордасы Еділ өзені бойындағы Ахтуба қаласы болса, сол қанаттың
орталығы Сырдария бойындағы Сауран қаласында орналасты
3 Қыпшақ қоғамы әлеуметтік және сословиелік жағынан тең болған жоқ. Негізгі
теңсіздік малға жеке меншік еді. Жылқы басты байлық саналды
4 Қыпшақ қоғамы «ұлы князь», «князь», «бояр», деген ақсүйектер
енген қатал иерархиялық жүйеден тұрған
5 Қыпшақ мемлекетінде қарапайым адамдарды «ерлер» деп атады. Олар заң
жүзінде ерікті болғанымен іс жүзінде үстем тап өкілдеріне тәуелді
болды.Малы жоқ кедейлер жатақтар деп аталып, олар ханның немесе үстем
тап өкілдерінің тәуелдігіне түскен
6 Қыпшақ қоғамының төменгі тобында малы аз шаруалар мен құлдар болды.
Құлға қолға түскен тұтқындар айналдырылып, олардың ешқандай құқы
болмаған. Құлдар Орта Азия, Шығыс елдеріне құлдыққа сатылып отырған
7 965 жылы Қыпшақ ханы мен Киев князі Святославтың арасында хазарларға
қарсы бағытталған әскери одақ жасалды. Мұның нәтижесінде Хазар қағанаты
талқандалды
8 XI ғасырдың орта кезінен бастап қыпшақтар қазіргі Волгадан (Еділден)
батысқа қарай жылжыды, олардың территориясы шығыс Еуропа елдерімен,
орыс княздіктерімен, Византиямен, Венгриямен шектесті
2. Кескін картада Дешті-Қыпшақ аумағын, 2 орталығын және қыпшақтармен көрші
орналасқан мемлекеттерді белгілеңіз.
1. Қарақытай мемлекеті 2. Хорезмшахтар империясы 3. Византия империясы 4. Киев
Русі 5. Венгрия.
Тапсырма шартты:
Дешті-Қыпшақ аумағын көк сиямен шектеу;
Шығыс Дешті-Қыпшақтың оң қанат орталығын белгімен белгілеп, атауын
жазу;
Шығыс Дешті-Қыпшақтың сол қанат орталығын белгімен белгілеп, атауын
жазу;
Қыпшақтармен көрші орналасқан мемлекеттерді анықтап, атауын жазу
Дескриптор Білім алушы
− Қыпшақ мемлекетінің қоғамдық құрлысын атайды;;
− Дешті-Қыпшақ аумағының шекарасын картаға белгілейді;
− Шығыс Дешті-Қыпшақтың оң қанат пен сол қанат орталығының
орналасқан орнын белгілейді;
− көрші мемлекеттерді кескін картада белгілейді.
36
Тақырып Қыпшақ хандығы
Оқу мақсаты 6.3.2.4 Қыпшақтардың Еуразия тарихындағы орнын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қыпшақтардың халықаралық аренадағы орнын
сипаттау
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Мәтінді оқып, төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз.
Қыпшақтар Русьте. ХІ ғ. ІІ жартысынан бастап Еділден Дунайға дейінгі аралықта
Киев Русінің негізгі көршісі қыпшақтар болды.Славян князьдіктерін қорғауды қыпшақ
жасақтары атқаратын-ды. Князьдердің жеке жасағы, негізінен, түркі тайпаларынан
құралды.Киев Русінің князьдері қыпшақ тайпалары қыздарына үйленіп, қыпшақтар
тарапынан қолдауға ие болуды дәстүрге айналдырған-ды. Славян князьдері арасындағы
билікке таласқан даулардың бәрі қыпшақ хандарының араласуымен шешілген.
Қыпшақтар Византияда. Қыпшақ батыры Кеген бастаған 20мың қыпшақ әскері
Константинопольге енген кезде Византия императоры Силастрий қарулы жасақпен
енген көшпелілер көсемін өз сарайында асқан салтанатпен қабылдайды.Қыпшақтар
Византияны сыртқы жаудан қорғайтын сенімді сарбаздарға айналады.
Қыпшақтар Грузияда. 1118 жылы грузин патшасы IY Давид селжұқтардың
шапқыншылығына қарсы күресте Грузия билеушісіне қызмет етуді сұрап қыпшақ ханы
Атраққа өз елшісін жібереді. Грузин деректерінің мәліметтеріне сүйенсек, Атрақ 40
мың әскермен келген екен. Патша оларды оңтүстік, оңтүстік-шығыстан жер беріп
орналастырады. 5 мың таңдаулы қыпшақ әскері грузин билеушісінің жеке гвардиясын
құрады.
Қыпшақтар Венгрияда. Қыпшақтардың Венгрия аумағында қоныстана бастауы
1091 жылмен сәйкес келеді. Осы жылы қыпшақ ханы Копулха хан Венгрияға сәтсіз
жорықтарын ұйымдастырған болатын. Олардың көпшілігі тұтқынға түсіп, кейіннен
босап Венгрия корольдігінің аумағында қоныстанады.
Қыпшақтар Египетте. Ортағасырларда өзін сыйлайтын мұсылман билеушісінің
жеке гвардиясы болған екен. Жеке гвардия Үндістанда гулямами, Египетте мамлюктер
аталған. Олар өз билеушілеріне адал қызмет еткен. Ең күшті мамлюктер мен
гулямамилар түріктер мен кавказдық құлдар саналған.
Египет сұлтаны Айюбид әулетінің өкілі Мәлік Салих (1240-1294 жж.) Ніл өзенінің
шығыс жағалауы бойында мамлюктер үшін арнайы әскери қалашық салдырады. XIII
ғасырдың басында біраз территорияны жаулап алған монғолдар тұтқындарды
1.Бұл мәтінде кімдер туралы айтылған?
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
2.Қыпшақтардың Еуразия кеңістігіндегі халықаралық қатынастарға ықпалы қандай болды?
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
3.Мәтін мазмұнынан қандай қорытынды шығаруға болады? Мәтіндегі ақпараттың
құндылығы неде?
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
37
Дескриптор Білім алушы
− дереккөздегі негізгі ойды анықтайды;
− халықаралық қатынастарға қыпшақтардың ықпалын
дәлелдейді;
− дерек мазмұны қортындылайды.
Тақырып Қыпшақ хандығы
Оқу мақсаты 6.2.2.3 Көшпелілердің әскери өнері жетістіктерін сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қыпшақтардың әскери өнер жетістіктерін анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Кыпшақ әскерлерінің бес қаруын атаңыз.
Дескриптор Білім алушы
− Қыпшақ әскерлерінің бес қаруының атайды.
38
Тақырып Қыпшақ хандығы
Оқу мақсаты 6.2.1.3 Тарихи оқиғалар мен процестердің сабақтастығын
сипаттауда «Ұлы Дала Елі» ұғымын қолдану
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тарихи оқиғалар мен процестердің сабақтастығын
сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Сипаттама мазмұнын оқып, олардың авторларын анықтаңыз.
№ Дәйексөз Авторы
1 «Қыпшақтар арба үстінде тігілген үйлерін 22 өгізбен
тартып жүреді»
2 «Қыпшақтар аздап бидай, арпа өсіреді, көп өсіретіні –
тары, тамақтарының негізгі түрі тарыдан жасалады»
3 «Қыпшақтар аңды садақпен аулаған, мерген болған»
4 «Қыпшақтар тары мен күрішті көп өсіреді»
5 «Қыпшақтардың малдары соншалықты, ондай мал ешбір
елде жоқ шығар»
6 «Қыпшақ жасағындағы әскерилердің киімі қой терісінен
тігілген»
7 «Ауған,Иран,Египет, Үнді жерлерінде қыпшақтардың
жылқылары 500 динарға дейін сатылған»
Дескриптор Білім алушы
− Қыпшақтардың тұрғын үйін атайды;
− Қыпшақтардың шаруашылығын атайды;
− Қыпшақ қоғамындағы сауда-саттықты көрсетеді.
39
Тақырып Халықаралық байланыстардың дамуындағы Ұлы Жібек
жолының рөлі
Оқу мақсаты 6.4.2.2 Ұлы Жібек жолының халықаралық
қатынастардың дамуындағы орнын анықтау
Бағалау критериі Білім алушы
• Ұлы Жібек жолының саяси, экономикалық,
мәдени рөлін анықтайды
• Ұлы Жібек жолының бағыттары мен оның
бойындағы Қазақстан қалаларын картада
белгілейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
1. Кадрларға бөлінген мәтінді сөйлемдер ретімен құрастырыңыз және берілген
сұраққа жауап беріңіз.
Иран шахы Түрік
қағанатына
40 мың алтын динар
салық төлеп тұруға
міндеттеледі
Византияға баратын
жолды бақылап отырған
Иран шахы елінің
қауіпсіздігі үшін бұған
наразылық білдірді. 568
жылы Иран елімен
келісімге келе алмаған
түрік қағаны Естеми
соғды көпесі Маниахтың
басшылығымен түрік
елшілігін
Константинопольге
аттандырады
Елшіліктің ізінше
жібек артқан сауда
керуендері батысқа
ағылса, Қытайға
Византия, Кавказ,
Орта Азия елдерінен
тауарлар әкеліне
бастады
Уақыт өте
Византияның соғысқа
кірісу ниеті
болмағандығын сезген
Естеми қаған 571
жылы Иранмен
келісімге қол қойып,
екі ел арасындағы
шекара болып
Әмудария өзені
белгіленеді
Б.з.б. 138 жылы
аттанған қытай елшілігі
көптеген қызықты әрі
қауіпті оқиғаларға тап
болып, өз еліне тек 13
жылдан кейін оралған
Византия мен
Түрік қағанатының
арасында әскери
одақ құрылып, сауда
келісімі жасалады.
Византия
императоры
түріктерге жауап
ретінде Земарх
басқарған елшілікті
жібереді
1 2
11
3
4 5 6
40
Сұрақтар:
1. Қытай императоры У-Ди батыс елдеріне сапарға кімді аттандырды?
2. Қай жылы қытай елшілігі шетелдерге аттанды?
3. Қытайға қай елдерден тауар тасылды?
4. Түріктер қытай жібегін қай елге тиімді жолмен сатуға тырысты?
5. 568 жылы түрік қағаны Естеми неліктен Константинопольге елші етіп саудагер
Маниахты жіберді?
6. Византиямен Түрік қағанаты қандай келісім жасады?
7.Византия елшілігі қаған ордасына қандай жолмен келді?
8. Естеми қаған қашан және неліктен Иранмен келісімге қол қойды?
9. Иран Түрік қағанатына салықты қалай төледі?
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
2.Картада Ұлы Жібек жолының бағыттарын көрсетіңіз.
Тапсырманың шарты:
Ұлы Жібек жолының 2-
тармағын көрсетіңіз;
Ұлы Жібек жолының
шығыс пен батыс нүктелері
болатын елдерді анықтаңыз;
Ұлы Жібек жолы
бойындағы Қазақстан қалаларын
белгілеңіз
Елшілік Сырдария
жағалауларынан Тянь-
Шань таулы етегіне қарай
төменгі бағытта Талас
аңғарындағы қаған
ордасына келді. Екі ел
арасында сауда және әскери
одақ құру келісімі
бекітіледі
Ежелгі түріктер Ұлы
Жібек жолының бір
бөлігін бақылай отырып,
қытай жібегін
Византияға тиімді
жолмен сатуға тырысты
Жібек жолы
бөліктерінің
біріктіріліп, тұтас
желіге айналуы
Қытай елшісі Чжан-
Цзянь есімімен
тығыз байланысты.
Қытай императоры
У-Ди елшіге жүз
адамдық керуенді
бастап батыстың
беймәлім елдеріне
сапар жасауды
тапсырады
Дескриптор Білім алушы
− Ұлы Жібек жолының халықаралық қатынасты дамытудағы
орнын сипаттайтын;
− кескін картадан Ұлы Жібек жолының 2 тармағын белгілейді;
− Ұлы Жібек жолы бойындағы Қазақстан қалаларын
белгілейді.
7 8 9
41
Тақырып Ортағасырлық Қазақстанның экономикалық және мәдени
дамуына Ұлы Жібек жолының ықпалы
Оқу мақсаты 6.4.2.1 Ұлы Жібек жолының қала мәдениетінің дамуына
әсерін анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ұлы Жібек жолының ортағасырлық Қазақстан
қалаларының дамуына әсерін анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Мәтіндегі мәліметке және өз біліміңе сүйене отырып, таңдауға берілген үш
қала туралы мағлұматты кестеге толтырыңыз.
Жібек Жолының жандануымен қазақ даласындағы халықтың біразы
отырықшылыққа өтіп, өңірде жаңа қалалар пайда бола бастады. Отырар,Тараз,
Испиджап, Суяб, Сауран, Түркістан, Сығанақ сынды үлкен шаһарлардың маңызы
артып, гүлденді.Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалардың дамуына сауда мен
кәсіпкерліктің де ықпалы зор болды. Сауда жолының бойында орналасқандықтан
аталмыш қалалардағы халықтың саны да күрт артып, тез өркендеген.
Қала аты Саудасы Архитектуралық
ескерткіші
Қолөнері Діни-наным-
сенімдері
Дескриптор Білім алушы
- Ұлы Жібек жолының қалалардың дамуына тигізген әсерін атайды;
- Ұлы Жібек жолы бойындағы қалаларда кәсіп түрлерінің пайда болуын
атайды;
- Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалар тұрғындарының санының өсуін
атайды.
42
Тақырып Ортағасырлық Қазақстанның экономикалық және мәдени
дамуына Ұлы Жібек жолының ықпалы
Оқу мақсаты 6.4.1.1 Көшпелілер мен отырықшылар арасындағы өзара
экономикалық байланыстарын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ұлы Жібек жолының шаруашылық түрлерінің
дамуына әсерін сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Төменде ұсынылған деректі оқып, көшпенділер мен отырықшылардың сауда-саттық
үшін өндіретін бұйымдарын анықтап, төмендегі кестеге жазыңыз.
Көшпенді дала мен отырықшы аудандардың өзара қарым-қатынасы Ұлы Жібек
жолының арқасында күшейіп, көшпенді мен отырықшы-егіншілік мәдениеттер бір-
бірін өзара байытуға септігін тигізді. Көшпенділер егіншілердің өніміне мұқтаж
болса, ал отырықшылардың өндірісі көшпенділер сұранысымен анықталды.Ежелгі
ортағасырлық қалалар экономикасында қолөнер мен сауда ерекше рөл атқарды.
Қаладағы қолөнердің жетекші салалары қыштан бұйым жасайтын өндіріс, шыны
өнеркәсібі, металды өңдеу және балқытумен байланысты, мысалға, соның ішінде
ұсталық, зергерлік кәсіпті атауға болады. Көптеген қолөнер кәсіпшілігі ауыл
шаруашылық шикізатын өңдеумен байланысты болды. Қолжазбалар Оңтүстік
Қазақстан мен Жетісу қалаларының Византиямен, Иранмен, Орта Азиямен,
Кавказбен, Алтай, Сібір, Шығыс Түркістанмен тығыз сауда байланыстары болғанын
дәлелдейді. Орта Азиядан әйнек, әр түрлі бағалы заттар, қолданбалы өнер
бұйымдары, ал Қытайдан – жібек, қыш әкелінді. Сыртқа мал және мал
шаруашылығының өнімдерін, сондай-ақ, ер-тоқымдар, садақ, қорамсақ, маталар,
темір мен семсер шығарды. Қала мен дала арасындағы сауда барынша қыза түседі.
Қала халқы жылқы, ірі қара малын, жүн, шикізат, тері, киіз, сүт өнімдерін сатып
алатын болса, көшпенділер есесіне мата, нан, ыдыс-аяқтар алды.Сөйтіп, ХІ-ХІІ
ғасырларда тауар-ақша қатынастарының дамуы заттай (натуралды) айырбасты
ығыстырды.
https://www.izden.kz/referattar/kazakstan-tarihy/283 (өңделген)
Отырықшылар тауарлары Көшпелілер тауарлары
Дескриптор Білім алушы
- Ұлы жібек жолының отырықшы шаруашылыққа тигізген әсерін
атайды;
- Ұлы Жібек жолының көшпелі шаруашылықтың дамуына тигізген
әсерін атайды.
43
Тақырып Ортағасырлық Қазақстанның экономикалық және мәдени
дамуына Ұлы Жібек жолының ықпалы
Оқу мақсаты 6.2.2.2 Ортағасырлық сәулет өнері ескерткіштерінің
ерекшеліктерін түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ортағасырлық сәулет өнері ескерткіштерінің
ерекшеліктерін сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Ұғымдарды мағынасына қарай атауымен сәйкестендіріңіз.
1 Ташнау a Бор тасты күйдіру арқылы алынатын құрылыс материалы.
ол қалау жұмысына және сылаққа қолданылған
2 Қоржын
үйлер
b Парсы сөзі, су сақтағыш деген мағынаны білдіретін су
құрылысы нысанының аты.Биіктігі 12 – 15 метр су
сақтағыш кепе. Сырт пішіні киіз үйге ұқсас, төбесі күмбез
тәрізді құдық үстінде салынған құрылыс
3 Терракота c Бір-бірімен байланысты қатар салынған үш бөлмеден
тұратын үй-жайлар
4 Сардоба d Белгілі адамдардың құрметіне қабір басына тұрғызылған
діни құрылыс
5 Ғаныш f Бүгінгі күнде көпқабатты үйлерде пайдаланып жүрген
канализацияның қарапайым түрі
6 Кесене g Ислам дінін ұстанушылардың мінажат орны немесе
мұсылмандардың ғибадатханасы
7 Мешіт h Ғимараттарды өрнектеуге арналған оюланған кірпіш
Жауабы:
1 2 3 4 5 6 7
Дескриптор Білім алушы
- Ташнау ұғымын мағынасымен сәйкестендіреді;
- Қоржын үйлер ұғымын мағынасымен сәйкестендіреді;
- Терракота ұғымын мағынасымен сәйкестендіреді;
- Сардоба ұғымын мағынасымен сәйкестендіреді;
- Ғаныш ұғымын мағынасымен сәйкестендіреді;
- Кесене ұғымын мағынасымен сәйкестендіреді;
- Мешіт атауын мағынасымен сәйкестендіреді.
Тақырып Түріктердің материалдық және рухани мәдениеті
Оқу мақсаты 6.2.2.5 Көшпелілердің қолданбалы өнер жетістіктерін
сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ортағасырлық қолөнер жетістіктерін анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Төменде ұсынылған деректі пайдалана отырып, ортағасырлық Қазақстан қалаларында
қолөнердің қандай түрлері дамығанын анықтап, тірек-сызбада көрсетіңіз.
Орта ғасырларда Қазақстанды мекендеген халықтардың қолөнері жөнінде
археологиялық құнды деректер мол. Олар ауыл шаруашылық шикізатын өңдеу арқылы
қолөнер түрлерін дамытқан. Мысалы, тоқымашылық, кілем тоқу, ою-өрнек жасау т.
б. Орта ғасырларда ыдыстардан құмыра көп жасалған. X-XII ғасырларда қыш
ыдыстар пешке күйдіріліп жасалған. Тараз, Отырар қалаларында шыны бұйымдар
өндірілген. Орта ғасырлардағы шеберлер мыс, алтын, күміс, қорғасын, темір сияқты
металдарды өңдей білген. Қолөнер шеберлері түрлі әшекей бұйымдар мен диірмен,
келсап сияқты тұрмыс заттарын да жасаған. Әйелдерге арналған әшекей
бұйымдарын жасау да XI-XII ғасырларда жақсы дамыды.
Источник: https://e-history.kz/kz/contents/view/116 © e-history.kz
Қолөнер
түрлері
Дескриптор Білім алушы
− ортағасырлық кәсіп түрлерін атайды;
− ортағасырлық әшекей бұйым кәсібін атайды.
45
Тақырып Түріктердің материалдық және рухани мәдениеті
Оқу мақсаты 6.2.2.2 Ортағасырлық сәулет өнері ескерткіштерінің
ерекшеліктерін түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ортағасырлық сәулет өнері ескерткіштерінің
ерекшеліктерін анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Көп нүктенің орнына қажетті сөздерді қойыңыз.
Кілт сөздер: Тараз, тандыр, мешіттер, шығыс моншасы, ташнау, Йасы, қоржын үйлер (
кілт сөздерге қажет жалғауды қосу ұсынылады).
X-XII ғ. қалалардағы басты бір жаналық–жаңадан салына бастаған қала
құрылысының ерекше бір жүйесі–мұсылман дінінің енуі байланысты
.......................................... пайда болуы. Осы кездегі қалалардың құрылыс жүйесінің тағы
бір жаңа түрі - Отырар қаласын екі жерінен .............................орны табылған. Мұндай
моншалар ..................., ........................тағы басқа қалалардан да белгілі болған Х
ғасырда тұрақ-жайлардың бөлме сандары көбейе бастайды.Бөлмеге аузын есік жаққа
қаратып .......................... ошақ орнатылды. Құйрықтөбе қаласынан
....................................деп атаған үйлер табылды. ХІІғ бір жаңалық- бөлмелерде ошақ
алдында ..................... болған. Мұның өзі орта ғасыр мәдениетінің даму дәрежесін
көрсетеді.
Дескриптор Білім алушы
− ортағасырлық сәулет өнері ескерткіштерін атайды;
− ортағасырлық сәулет өнері ескерткіштерінің ерекшелігін
анықтайды.
46
Тақырып Түріктердің материалдық және рухани мәдениеті
Оқу мақсаты 6.2.2.4 Әл-Фарабидің және басқа да ғалымдардың
ортағасырлық ғылымның дамуына қосқан үлесін анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Әл-Фарабидің және басқа да ғалымдардың ғылымның
дамуына қосқан үлесін сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
1.Түркі ғалымдарының ғылымға қосқан үлестеіне қарай сәйкестендіріңіз.
1 Әбу Райхан Бируни А Aлгебра ғылымының негізін салушы. Математика
саласындағы ең ірі еңбегі «Китаб ал-жабр ва мукабаа»
деп аталады. Заманында бұл еңбегі жоғары
бағаланып, оны «алгоритм атасы» деп атаған.
Хорезмидің «Астрономия кестесі», «Күн сағаты
туралы трактат» еңбектері жоғары бағаланған.
2 Әл-Хорезми В Аристотельден кейінгі ойшыл, кемеңгер философ. Өз
заманындағы ғылымның барлық салаларынан, әсіресе,
математика, астрономия, физика, жаратылыстану
ғылымдарынан көп мұралар қалдырды. “Ғылымдар
тізбегі” деген еңбегінде сол кездегі ғылымды үлкен-
үлкен бес салаға бөледі:
3 Әбу Әли ибн Сина С 973 жылы Қият қаласының іргесіндегі ауылда дүниеге
келді. Ол 150-ге жуық кітап жазған, оның 45-і
астрономия мен математикаға арналған. Бируни
еңбектерін араб тілінде жазды. Оның «Үндістан»,
«Масғүд каноны» т. б. еңбектері біркатар шетел
тілдеріне аударылған
4 Әл Фараби D Ол - «Дәрігерлік ғылым каноны» атты 5 кітаптан
тұратын медициналық энциклопедияның, «Білім
кітабы» деп аталатын философиялық
энциклопедияның, араб және парсы тілдерінде
жазылған терең ойлы өлеңдердің авторы
Жауаптары:
1- 2- 3- 4-
2.Әбу Насыр Әл-Фарабидің ғылымға қосқан үлесін жазыңыз.
47
Дескриптор Білім алушы
- Әбу Райхан Бирунидің ғылымға қосқан үлесін сәйкестендіреді;
- Әл-Хорезмидің ғылымға қосқан үлесін сәйкестендіреді;
- Әбу Әли ибн Синаның ғылымға қосқан үлесін сәйкестендіреді;
- Әл Фарабидің ғылымға қосқан үлесін сәйкестендіреді;
- Әл Фарабидің ғылымға қщосқан үлесі туралы ашып көрсетеді.
48
Тақырып Түріктердің материалдық және рухани мәдениеті
Оқу мақсаты 6.2.2.4 Түркі кезеңіндегі қоғамды бейнелеуде М.Қашғари,
Ж.Баласағұни және А.Яссауи еңбектерінің тарихи
құндылығын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ортағасырлық ғалымдардың ғылымның дамуына
қосқан үлесін анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Ғұламалардың ғылымның қандай саласын зерттегенін, ашқан жаңалығы мен ғылыми
еңбегінің атауын және оның құндылығы туралы ақпарат жазыңыз.
Әбу Насыр әл-
Фараби
Махмуд Кашгари
Жүсіп Баласағұни
Ахмет Яссауи
Дескриптор Білім алушы
− Әбу Насыр әл-Фарабидің еңбегін атайды;
− Махмуд Кашгаридің еңбегін атайды;
− Жүсіп Баласағұнидің еңбегін атайды;
− Ахмет Яссауидің еңбегін атайды;
− Ортағасырлық ғалымдардың қоғамды сипаттауын атайды.
Тақырып Түріктердің материалдық және рухани мәдениеті
Оқу мақсаты 6.2.3.3 «Кодекс Куманикус» сөздігінің халықаралық
байланыстардағы рөлін анықтау
Бағалау критерийлері Білім алушы
• «Кодекс Куманикус» сөздігінің тарихи манызын
ашады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Деректі оқып, «Кодекс Куманикус» сөздігінің халықаралық байланыстардағы рөлін
анықтаңыз.
Ол кезде (13–14 ғ-лар) Дунай өзенінен Жоңғар қақпасына дейінгі елдің бәрі де
қыпшақ тілін түсінген. Батыс Еуропаның Шығысқа жорыққа шыққан адамдары
Алдыңғы Азия, Таяу Азия, Кіші Азия, Орта Азия және Орта Азия елдерін аралау үшін
куман (қыпшақ) тілін халықаралық тіл ретінде пайдалануға болады деп ұққан. Сол
кездегі еуропалықтар үшін латын тілі қандай рөл атқарса, бірсыпыра Азия халықтары
үшін куман (қыпшақ) тілі де сондай қызмет атқарған.
Оған көркем әдебиеттің үлгілері де енгізілген. Мазмұны мен құрылымы жағынан
бұл еңбек - Ордаға түрлі мақсаттармен келген және латынша білетін европалықтарға,
сондай-ақ, латынша білгісі келген қыпшақтарға (парсыларға да) арналған арнайы сөздік
және қыпшақ тілінің оқулығы іспетті. Сөздік екі бөлімнен тұрады.
Түркітанушылардың пайымдауынша, оларды түрлі мақсаттар көздеген бірнеше автор
жазған. Итальяндықтар жазған болуы мүмкін деген бірінші бөлім жақсы
ойластырылған үш тілді латын-парсы-қыпшақ (құман) сөздігі болып табылады. Бұл
бөлім қолжазбаның 110 бетін қамтиды.
Одан әрі бірнеше бетте "аudіo" ("есіту") сөзінің бірнеше түрі берілген. Мұның
өзі сөздікті лексикография принциптерін жақсы білген және Дешті Қыпшаққа келіп,
тіл жөнінен қиналған адамдарға көмек көрсету мақсатын ғана көздеген адам
құрастырғанын байқатады. Ғалымдардың пікірінше, бірінші бөлімді құрастырушы
латыншаны өте жақсы білген, ал құман-қыпшақ тілін жақсы білмегенге ұқсайды.
"Кодекс Куманикустың" екінші бөлімін негізінен алғанда фольклорлық
материалдар құрайды. Олар: жергілікті ертегілер, аңыздар, мақал-мәтелдер,
жұмбақтар және христиан уағыздары мен Мария ананың, Христос пен оның
апостолдарының өмірі туралы аңыздар.
Ғаламтор материалдарынан жинақталып, өңделген.
1."Кодекс Куманикус" тарихи дереккөзі ретінде қандай ақпарат береді?
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
2. "Кодекс Куманикус" еңбегінің негізгі идеясы неде?
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
3.Мәтін мазмұнынан қандай ойды түюге болады? Өзініздің ой-пікіріңіз.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Дескриптор Білім алушы
− «Кодекс Куманикустің» тарихи дерек ретінде атайды;
− «Кодекс Куманикустің» еңбегінің негізгі идеясын атайды;
− «Кодекс Куманикус» еңбегінің негізгі мазмұнын атайды.
50
3-тоқсан
Бөлім: XIII – XV ғасырдың І жартысындағы Қазақстан
Тақырып Моңғол империясының құрылуы
Оқу мақсаты 6.2.2.3 Көшпелілердің әскери өнері жетістіктерін сипаттау
]Бағалау критерийі Білім алушы
• Монғол мемлекетінің әскери басқару жүйесін
анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Қолдану
Тапсырма
Сурет мазмұны мен өз біліміңе сүйеніп, Монғол мемлекетінің әскери жүйесін анықтаңыз.
1.Ұлы Монғол мемлекетінің әскери жүйесіне сипаттама беріңіз.
2.Ұлы Монғол мемлекетінің әскери өнерінің төрт жетістігін атаңыз..
3. Ұлы Монғол мемлекетінің құрылуында әскери өнер мен монғолдар қолданған әскери
амалдар қаншалықты маңызды рөл атқарғанын анықтаңыз.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− әскери басқару жүйесінің органдарын атайды;
− әскер құрамы мен түрлерін туралы баяндайды;
− әскер саны туралы мәліметтер келтіреді;
− әскери басқару жүйесінің ерекшеліктерін атайды.
Жеңіл қаруланған
монғол салт атты
садақшысы.
Орта ғасырлық
Ауыр қаруланған монғол
әскерлері қоршауға алу
қаруларын қолдануда.
Рашид ад-дин
51
Тақырып Моңғол империясының құрылуы
Оқу мақсаты 6.3.1.6 Картаны қолдану арқылы XIII–XV ғасырлардағы
мемлекеттердегі саяси үдерістерді түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Карталарды қолданып XIII–XV ғғ. өмір сүрген
мемлекеттерді белгілейді
• Монғол мемлекетінің құрылуының алғышартын
анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Қолдану
Тапсырма
1.«ХІІІ ғасырдың басындағы әлем» және «ХІІІ ғасырдың аяғындағы әлем» карталарының
мәліметтерін қолданып, ыдыраған және құрылған мемлекеттерді анықтаңыз.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
2.«1206 жылы Онон өзені бойында Темучинді хан сайлау» миниатюрасы мен «Монғолдың
құпия шежіресі» дерегін қолданып, монғолдардың мемлекет құрғанын дәлелдеңіз.
1 – карта. ХІІІ ғ басындағы әлем 2 – карта. ХІІІ ғ аяғындағы әлем
52
1-дерек 2-дерек
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Монғолдар мемлекетінің құрылуының екі ұзақ мерзімді және екі қысқа мерзімді
себептерін анықтаңыз.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
1-сурет. 1206 жылы Онон
өзені бойында Темучинді хан
сайлау. Оң жағында ұлдары
Үгедей мен Жошы. Рашид ад-
Диннің «Жылнамалар жинағы»
қолжазбасынан алынған
миниатюра. 1430 жылы әл-Вахиди
салған. Герат мектебі.
Ауғанстан.
Дерек 1382 жылы жазылған. Ол
ұйғыр жазуымен жазылған,
алайда, бүгінгі күнге дейін моңғол
тілінде қытай иероглифімен
жазылған нұсқасы ғана жеткен.
Қазір ол Пекин мұражайында
сақталынуда.
Сегізінші дәптер
Барыс жылы (1206 жылы) Онон өзені
бойындағы құрылтайда халық
Темучинді «хан» сайлады. Ақ ту
орнатылды. Шыңғыс қаған халық
алдына шығып: «Менімен бірге
мемлекет құруға үлес қосқандарынды
қызметке тағайындаймын» - деп жарлық
шығарды.
Шыңғыс қаған 99 ноянын шақырды да,
оларды мыңбасы қызметіне
тағайындады. Шыңғыс қаған Шікі-
Құтұқұға: «Алтыншы інім өзің едің. Көп
көмегін үшін мемлекеттің жоғары соты
етіп тағайындаймын» дейді.
«Боғұрчұ, Мұқалы екеуін дұрысымды
қолдап, бұрысымды тыйып, осы таққа
жеткіздіңдер, сондықтан Боғұрчұ оң
қанатты басқарасың, ал Мұқалы Сол
қанатты басқарасың» - деп оларға да
лауазым тағайындады.
53
Дескриптор Білім алушы
− карта мәліметтерін қолданып, ХІІІ ғасырдың басында
Орталық Азияда өмір сүрген мемлекетті атап
көрсетеді;
− картаның мәліметтерін қолданып, ХІІІ ғ басында
Монғолияда өмір сүрген 3 тайпаны атайды;
− Монғол мемлекетінің құрылғанын анықтайды;
− «Монғолдардың құпия шежіресі» дерегінің
мәліметтеріне сүйеніп, Монғол мемлекетінің
құрылғанын дәлелдейді.
54
Тақырып Моңғол шапқыншылықтарының салдары
Оқу мақсаты 6.1.1.2 XIII-XV ғасырлардағы мемлекеттердің этноәлеуметтік
құрылымын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Монғол мемлекетінің қыпшақтар мен монғолдардың
өміріне әкелген өзгерістерін сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
«Жалпы тарихтың толық баяны» және «Ірі қалалары бар мемлекеттерге шолу жолдары»
деректерінің мәліметтерін қолданып, екі халықтың бір-біріне әсерін сипаттаңыз.
1- дерек. Жалпы тарихтың толық
баяны
«Ұзақ уақыт бұл оқиғаларды
жазудан бас тартып жүрдім. Кімге
мұсылмандардың өлімін баяндау жеңіл
деп ойлайсыз.
Татарлар (монғоладар, автор)
қыпшақтардың Суздақ деген қаласын
басып алды. Қала тұрғындары жан-
жаққа қашты.
Қыпшақтардың бір бөлігі тауларға
жасырынды. Бір бөлігі мұсылмандарға
бағынышты Ұрым мемлекетіне кетті,
сонымен қоса, олардың бір бөлігі орыс
жерлеріне қоныстанды.».
Ибн әл-Асир ХІІІ ғасырда өмір
сүрген, ол крест жорықтарына
қатысқан, Бағдат әмірлерінің елшілік
тапсырмаларын орындаған.
2-дерек. Ірі қалалары бар мемлекеттерге
шолу жолдары
Ертеде бұл Қыпшақтардың елі
болған. Алайда, оларды татарлар
(монғолдар, автор) жаулап алып,
қыпшақтар татарлардың бодандарына
айналған. Содан кейін екі халық араласып,
туыстасып кеткен. Қыпшақтардың табиғи
және нәсілдік қасиеттері үстем болып
шығып, татарлардың барлығы қыпшақтар
сияқты болып кеткен. Татарлар
қыпшақтардың руынан аумайтын болды.».
Ибн Фадлаллах әл-Омар ХІV
ғасырдың бірінші жартысында өмір
сүрген. Мысырдың мәмлік сұлтанында
қаржы министрілігінде қызмет атқарған.
Жоғары лауазымын қолданып,
мемлекеттің мұрағаттарынан
мәліметтер алдырған және әртүрлі
мемлекеттердің лауазымды
тұлғаларымен қарым-қатынас орнатқан.
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− екі деректің мәліметтерін қолданып, ХIII ғасырда орын алған
саяси өзгерістерді атайды;
− екі деректің мәліметтерін қолданып, ХIII ғасырда орын алған
экономикалық өзгерістерді атайды;
− екі деректің мәліметтерін қолданып, ХIII ғасырда орын алған
мәдени өзгерістерді атайды;
− екі деректің мәліметтерін қолданып, ХIII ғасырда орын алған
әлеуметтік өзгерістерді атайды;
− Деректің мәліметтеріне сүйеніп, екі халықтың бір-біріне
әсерін талдайды;
− Екі деректі салыстырып, олардың тарихи құндылығына баға
береді.
55
Оқу мақсаты 6.3.1.8 Қазақстан аумағындағы мемлекеттердің басқару
жүйесінің ерекшеліктерін анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• ХІІІ ғасырдың бірінші ширегінде мемлекетті
басқарудағы өзгерістерді сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Білу және түсіну
Тапсырма
«Шыңғысхан құрған Монғол мемлекеті түркі халықтарының мемлекеттік
басқару жүйесін қаншалықты өзгертті?» - деген тақырыпта 50-60 сөзден
тұратын ой-түйін жазыңыз.
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− Монғол империясының құрылуына қатысты оқиғаларды
атайды;
− Монғол империясының мемлекеттік құрылымын атайды;
− Монғол мемлекетінің басқару жүйесінің тиімділігін атайды;
− Монғол мемлекетінің басқару жүйесін Шығыс және Батыс
елдерінің басқару жүйесімен салыстырады;
− Шыңғысхан құрған Монғол мемлекеті түркі халықтарының
мемлекеттік басқару жүйесін қаншалықты өзгерткенін
бағалайды.
Тақырып Қазақстан террриториясында ұлыстардың құрылуы
Оқу мақсаты 6.3.1.6 Картаны қолдану арқылы XIII-XV ғасырлардағы
мемлекеттердегі саяси үдерістерді түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• XIII-XV ғғ. Қазақстан аумағында құрылған
мемлекеттерді анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Қолдану
Тапсырма
Карта мазмұны мен өз біліміңізге сүйеніп, сұрақтарға жауап беріңіз.
1. XIII-XV ғғ. Қазақстан аумағында қандай мемлекеттер құрылды?
2. Монғол империясының құрылуы мен ыдырауы нәтижесінде қандай өзгерістер
орын алды?
______________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− Монғол империясы құрамындағы мемлекеттерді атайды;
− Алтын Орда мемлекетінен ыдыраған мемлекеттерді және олардың
территориясын атайды;
− Монғол шапқыншылығының Еуразия құрлығына енгізген
өзгерістерін көрсетеді.
1-карта. Монғол империясы
және оның ұлыстары
2-карта. Монғол
империясының ыдырауы
57
Тақырып Қазақстан террриториясында ұлыстардың құрылуы
Оқу мақсаты 6.1.1.2 XIII-XV ғасырлардағы мемлекеттердің
этноәлеуметтік құрылымын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• XIII-XV ғғ. Қазақстан аумағында құрылған
мемлекеттердің этникалық құрылымын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Білу және түсіну
Тапсырма
Карталар мазмұны мен өз біліміңізге сүйеніп, сұрақтарға жауап беріңіз.
1. XIII-XV ғғ. Қазақстан аумағындағы қандай халықтар мекендеді?
2. XIII-XV ғғ. Қазақстан аумағындағы мемлекеттерде қандай әлеуметтік
өзгерістер орын алды?
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− XIII-XV ғғ. Қазақстан аумағындағы мемлекеттерде қандай
халықтар мекендегенін атайды;
− XIII-XV ғғ. Қазақстан аумағындағы мемлекеттерде қандай
әлеуметтік өзгерістер орын алғаның сипаттайды.
1-карта. Монғол
империясы
2-карта. Монғол
империясының ыдырауы
58
Тақырып Қазақстан террриториясында ұлыстардың құрылуы
Оқу мақсаты 6.3.1.7 Ортағасырлық мемлекеттердің ыдырауының негізгі
және жанама себептерін анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Монғол империясының ыдырау себептерін
анықтайды
• Алтын Орда империясының ыдырау себептерін
көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Қолдану
Тапсырма
1.Мәтіндер және сурет мазмұнына сүйеніп, моңғол мемлекетінің ыдырау себептерін
кестеге салалар бойынша топтастырыңыз.
1-мәтін
1263-1264 жылы Хулагу хан мен Берке ханның арасында алауыздық туындады.
Екі әскер кездесіп, олардың арасында шайқас болды. Екі жақтан көптеген адам қаза
тапты, оның саны Аллаға ғана белгілі. Татарлар шығыстан шыққанда, Шыңғыс хан
өсиет қалдырды: әрбір жаулап алынған аймақтан алынған пайданың 1/3 бөлігі Берке
үйіне, 1/3 бөлігі Шыңғыс хан үйіне, 1/3 Шыңғысханға және оның әскеріне берілсін.
Шыңғысхан қайтыс болған соң, бұл өсиетті ешбір адам бұзбады. Бірақ билік
басына Хулагу келгенде, ол Ирак жерін басып алды. Хулагу хан Берке сарайына ешбір
сыйлық жібермейді. Бұл Берке үйіне ұнамады. Берке Әл-Мәлік Захирге елші
аттандырды. Мысыр билеушісіне мынадай хабарды жеткізді: «Біз шығыстан соққы
берейік, сен батыстан соққы бер, бірігіп Хулагу әскерін тұтқынға алып, бір адамды
қалдырмайық.
Ибн Васила, еңбегін 1297-1298 жылы
93-жасындай қайтыс болды.
Ол Хама қаласында басты судья
қызметін атқарған
2-мәтін
Әртүрлі халықтар мекендеді: «Жасақ» заңы мал шаруашылығын ғана реттеп,
егін шаруашылығын реттемеді; «Жасақ» заңы ислам діні қағидаларына қарама-қайшы
келді; Құрылтай феодалдық бытыраңқылықты күшейтті; Әскерді қамтамасыз етуге көп
қаржы жұмсады; Отырықшы шаруашылықтың дамуына қолдау жасамады; Ұлыстарды
бөліп беру, жергілікті үлестік билеушілердің ықпалын күшейтті; Монғол мемлекетінде
ешбір дінге қолдау көрсетілмеді; Монғолдардың бағындырған халықтан саны аз болып,
мемлекеттің аумағы ұлан-ғайыр болды.
59
Саяси себептері Мәдени себептері Экономикалық
себептері
Әлеуметтік
себептері
2. Алтын Орда мемлекетінің ыдырауының 3 себебін көрсетіңіз
123
Дескриптор Білім алушы
− Монғол мемлекеті ыдырауының саяси себептерін анықтайды;
− Монғол мемлекеті ыдырауының мәдени себептерін анықтайды;
− Монғол мемлекеті ыдырауының экономикалық себептерін
анықтайды;
− Монғол мемлекеті ыдырауының әлеуметтік себептерін
анықтайды;
− Алтын Орда мемлекетінің ыдырауының 3 себебін ашып жазады.
1-сурет. Бату ханның орыс
княздіктерін бағындыруы.
Орта ғасырлық миниатюра
2-сурет. Терек түбіндегі
шайқас. Шығыс елдері
Вертоградынан алынған
миниатюра. ХV ғасырдың
басында салынған.
60
Тақырып Ақ Орда
Оқу мақсаты 6.3.1.6 Картаны қолдану арқылы XIII-XV ғасырлардағы
мемлекеттердегі саяси үдерістерді түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• XIII-XV ғасырлардағы мемлекеттердің саяси
тарихын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Қолдану
Тапсырма
1. Ақ Орда және Алтын Орда хандарын анықтаңыз.
Жошы ұлысы
Ақ Орда Алтын Орда
Орда Ежен Батый
А) Сасы-Бұға; Ерзен; Ұрұс; Барақ
B) Берке; Өзбек; Жәнібек; Тоқтамыс
C) Тоғылық-Темір, Ілияс-Қожа
D) Әмір Темір, Темір-Мәлік
E) Тоқтамыс, Едіге, Ұрұс хан
2. Ақ Орда және Алтын Орда мемлекеттерінің жер аумағын анықтаңыз.
Жошы ұлысы
Ақ Орда Алтын Орда
А) Жайық өзенінен Батыс Сібір ойпатына дейінгі, Сырдарияның орта және төменгі
ағысы аралығы
B) Еділ бойы бойы мен Кавказдың терістік жағы
C) Шығыс Түркістаннан Ферғана аймағы аралығы
D) Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймағы
F) Солтүстік Қазақстан мен Сібір жазығы
Дескриптор Білім алушы
− Ақ Орда мен Алтын Орда мемлекетінің билеушілерін айтады;
− Ақ Орда мен Алтын Орда мемлекетінің аумағын айтады.
61
Тақырып Ақ Орда
Оқу мақсаты 6.1.1.2 XIII-XV ғғ. Қазақстан аумағында құрылған
мемлекеттердің этноәлеуметтік құрылымын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ақ Орда мемлекетінің этникалық құрылымын
анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Білу және түсіну
Тапсырма
Ақ Орда мемлекетінің құрамында болған тайпаларын атаңыз.
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
-Ақ Орда мемлекетінің этникалық құрамын анықтайды.
62
Тақырып Ақ Орда
Оқу мақсаты 6.3.2.5 Тарихи оқиғалардың өзара байланысын анықтап,
Қазақстан аумағында XIII–XV ғасырларда құрылған
мемлекеттердің сыртқы саясатын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Ақ Орда мемлекетінің сыртқы саясатын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Қолдану
Тапсырма
1. Ақ Орда мемлекеті туралы мәтінді оқып, қате берілген ақпаратты анықтап, астын
сызып қойыңыз, қате ақпаратты дұрыс ақпаратпен алмастырыңыз.
ХV ғасырдың ортасында Алтын Орда мемлекетінен Ақ Орда, Құбылай, Сібір,
Қазан, Қырым, Қажы-Тархан хандықтары бөлініп шықты.
Ақ Орда мемлекеті Дешті-Қыпшақтың батыс бөлігінде орналасты. Орталығы
Сығанақ қаласы болды. Сығанақ Сырдария өзенінің орта ағысында орналасты. Мүбәрак
хан өз еркімен Алтын Орда хандарына тәуелді болды. Ерзен хан тұсында қалалық
мәдениет дамыды. Экономика гүлденді.
Ақ Орда Ұрұс хан тұсында тәуелсіз, дербес мемлекетке айналды. 1374-1375
жылдары Ұрұс хан Есіл бойына жорық жасады. Алтын Орда астанасы Сарай қаласын,
Қажы-Тарханды бағындырады. Алайда, Ақ Орданың оңтүстік шекараларына қауіп
төңді, сондықтан ол жорықтарын тоқтатып, жаңа шайқасқа дайындалды. Әмір Темір Ақ
Орда мемлекетіне қауіп төңдіре бастады.
1376 жылы Ұрұс хан қайтыс болады. Әмір Темір Тоқтамысты қаруландырып,
Моғолстан мемлекетіне аттандырды. Тоқтамыс Моғолстанды бағындырды.
1380 жылы Тоқтамыс Алтын Орда, Ақ Орда, Моғолстан мемлекеттерін
бағындырып, ірі мемлекеттің билеушісіне айналды. Әмір Темірге қарсы шықты.
Шайқастар Ақ Орда мемлекетінің құлдырауына әкелді. 1395 жылғы Терек шайқасында
Тоқтамыс Әмір Темір әскерінен күйрей жеңілді. Әмір Темір Ақ Ордаға Ұрұс хан
ұрпақтарын қайта отырғызады.
1423 жылы Ақ Орда мемлекетінің билік басына Барақ хан келіп, Темір
ұрпақтарымен Жетісу қалалары үшін күрес жүргізеді. 1468 жылы Барақ хан қаза
табады. Ақ Орда мемлекетінің билігі Шайбани ұрпақтарына көшеді. Ақ Орданың билігі
Әбілқайыр ханға көшеді.
2. Дерек мазмұнына және өз біліміңізге сүйене отырып, Ақ Орда мемлекетінің
сыртқы саясатын басты бағыттарын көрсетіңіз.
«Мутахаб ат-таварих»
Ұрұс хан өте ақылды, қу әрі құдіретті билеуші. Ол бірінші құрылтайда Көк
Орданы басып алу жоспарын жариялады. Ұрыс ханды Маңғыстау аймағының
билеушісі Түйқожа қолдамады. Ұрұс хан Түйқожаны өлім жазасына кесті, оның ұлы
Тоқтамысқа кешірім жасалды.
Ұрұс хан Алтын Орда ханы Өзбектің билігін өзіне қарақатқанда, Тоқтамыс Әмір
Темірді барып паналады. Әмір Темірмен қақтығыс басталғанда, Ұрұс хан қайтыс болды.
Ақ Орда билігі Тоқтақияға көшті, одан кейін Темір-Мәлік биледі. Оның кезінде
елде тәртіпсіздік орнады. Әмір Темір жағдайды пайдаланып, Тоқтамысты Ақ Ордаға
жорыққа аттандырды. Тоқтамыс Ақ Орданы бағындырып, хан тағына отырды. Қазаншы
батыр мен басқа да қайраткерлер Тоқтамысқа қолдау көрсетті.
63
1384 жылы Тоқтамыс Әмір Темірге қарсы шықты. Тоқтамыс Беркенің сарайын
астана етіп жариялады. Алайда, Темірге қарсы көтеріліп, дүние-мүліксіз қалды.
Му’ин ад-дин Натанзи еңбегін 1414 жылы аяқтаған. Автор Әмір Темірдің ұрпағы -
Ескендірдің сарай тарихшысы. Ақ Орда тарихы туралы ең толық сипаттама
беретін бірден бір тарихи дерек
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
______________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− Ақ Орда туралы түпдеректі сипаттайды;
− Ақ Орда мемлекетінің сыртқы саясатының негізгі бағыттарын
сипаттайды.
64
Тақырып Моғолстан. Әбілқайыр хандығы
Оқу мақсаты 6.3.1.6 Картаны қолдану арқылы XIII-XV ғасырлардағы
мемлекеттердегі саяси үдерістерді түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Моғолстан мен Әбілқайыр хандығының
географиялық орналасуын анықтайды
• Моғолстан мен Әбілқайыр хандығының саяси
тарихын сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Қолдану
Тапсырма
1. Кескін картада Моғолстан мен Әбілхайыр хандығының орналасқан орнын,
орталықтарын көрсетіңіз.
2. Төмендегі сұрақтарға берілген жылдарды сәйкестендіріңіз.
№ Сұрақ Жауап
1 Әбілқайыр ханның билігі орнаған жыл
2 Тоғылық-Темірдің Моғолстан ханы болып сайланған
жыл
3 Сығанақ қаласы түбінде Әбілқайырдың Үз-Темір тайшы
бастаған ойраттармен соғыста жеңілген жылы
4 Есен-бұға хан тағына отырған жыл
5 «Екіретүп» шайқасы өткен жыл
6 «Батпақ» шайқасы өткен жыл
7 Әбілқайырдың Атбасар маңында Мұстафа ханды тас-
талқан етіп жеңген жыл
Жауаптары: 1433 жылы; 1446 жылы; 1365 жылы; 1457 жылы; 1428 жылы; 1348 жылы;
1431 жылы;
65
Дескриптор Білім алушы
− Әбілқайыр хандығы мен Моғолстан мемлекетінің географиялық
орналасуын белгілейді;
− Әбілхайыр ханның билік құрған жылын атайды;
− Тоғлық-Темірдің Моғолстан ханы болған жылдарды атайды;
− Тоғылық-Темірдің Моғолстан ханы болып сайланған жылын
көрсетеді;
− Сығанақ қаласы түбінде Әбілқайырдың Үз-Темір тайшы
бастаған ойраттармен соғыста жеңілген жылын көрсетеді;
− Есен-бұға хан тағына отырған жылды көрсетеді;
− Екіретүп, Батпақ шайқастарының болған жылын атайды;
− Әбілқайырдың Атбасар маңында Мұстафа ханды тас-талқан етіп
жеңген жылды анықтайды.
66
Тақырып Моғолстан. Әбілқайыр хандығы
Оқу мақсаты 6.3.2.5 Тарихи оқиғалардың өзара байланысын анықтап,
Қазақстан аумағында XIII – XV ғасырларда құрылған
мемлекеттердің сыртқы саясатын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Моғолстан мен Әбілқайыр мемлекетінің сыртқы
саясатың анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Қолдану
Тапсырма
Картаға және өз біліміңізге сүйеніп, тарихи кезеңге сипаттама беріңіз.
«ХV ғасырдың ортасындағы Қазақстан»
«Әбілқайыр хандығы мен Моғолстан мемлекетіндегі қалыптасқан жағдай Қазақ
хандығының құрылуына қалай әсер етті?» - деген сұрақты сипаттаңыз.(Саяси жағдай,
географиялық орналасу, этникалық құрам т.б факторларды пайдаланыңыз)
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− Әбілқайыр хандығы мен Моғолстан мемлекетінің этникалық
құрамын атайды;
− Әбілқайыр хандығы мен Моғолстан мемлекетінің географиялық
орналасуын белгілейді;
− Әбілқайыр хандығы мен Моғолстан мемлекетінің ішкі саясатын
талдайды;
− Әбілқайыр хандығы мен Моғолстан мемлекетіндегі жағдайдың
Қазақ хандығы құрылуындағы саяси, экономикалық, мәдени
алғышарттарын болғанын дәлелдейді.
67
Тақырып ХІІІ- XV ғасырлардағы Қазақстан мәдениеті
Оқу мақсаты 6.2.2.1 Күй, аңыз, шежіре, эпостық жырлардың тарихи
дереккөзі ретіндегі маңыздылығын айқындау
Бағалау критерийі Білім алушы
• ХІІІ-ХV ғғ. өнер мен мәдениеттің дамуының
ерекшеліктерін анықтайды
• Ислам дінінің ХІІІ-ХV ғғ. өнер мен мәдениеттің
дамуына ықпалын көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Білу және түсіну
Қолдану
Тапсырма
Орта ғасырларда кеңінен тараған жырлар мен олардың авторларын сәйкестендіріңіз.
№ Авторы Шығарманың атауы
1 Кутб
2 Абдрахман Жәми
А «Жүсіп-Зылиха»
В «Хұсрау мен Шырын»
Туындыларды түрлеріне байланысты сәйкестендіріңіз.
№ Туынды түрлері Туынды атаулары
1 Ертегілер
2 Күйлер
3 Эпостық жырлар
Туындылар:
«Ертарғын», «Құламерген», «Ақсақ құлан», «Орақ Мамай», «Ертөстік», «Ел
айырылған»
ХІІІ-ХV ғғ. өмір сүрген үш жырауды атаңыз.
123
Дескриптор Білім алушы
− ХІІІ-ХV ғасырлардағы мәдениет және өнер қайраткерлерін
атайды;
− ХІІІ-ХV ғасырлардағы мәдениет пен өнер туындыларын
атайды;
− ХІІІ-ХV ғасырлардағы мәдениет және өнердің даму бағытын
анықтайды;
− ХІІІ-ХV ғасырлардағы мәдениет және өнер қайраткерлерінің
шығармаларының ерекшеліктерін түсіндіреді.
68
Тақырып Ортағасырлық саяхатшылардың Қазақстан туралы
мәліметтері
Оқу мақсаты 6.4.1.2 Көшпелілердің шаруашылық өмірінің
ерекшеліктерін анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Орта ғасырдағы шаруашылықтың даму деңгейін
сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Білу және түсіну
Тапсырма
Кескін картаға үш орта ғасырлық саяхатшының Қазақстан аймақтарынан жүріп өткен
жолын түсіріңіз және саяхатшылардың Қазақстан тарихына қатысты еңбектеріне
сипаттама беріңіз.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Орта ғасырлық деректердің мәліметтері негізінде, орта ғасырлардағы
шаруашылықтың даму деңгейіне баға беріңіз.
1-мәтін
«Жүретін арба туралы»
Бұл өңірде жылқыны көп өсіреді және оның құны өте төмен. Бір жылқының
құны біздің бір динарға сәйкес келетін 50-60 дирхемнен тұрады. Бұл жылқылар
Мысырда акадиш деген атпен танылады. Түріктер соны азық етеді. Бір түрікте
бірнеше мың ат болады. Бұл аттарды түркілер Үндістанға апарады, бір керуенде
алты мыңнан, кейде одан да көп болады. Бір атты ең арзаны 100 динарға сатады.
Ибн Баттута
69
2-мәтін.
«Шығыс елдеріне саяхат»
Киіз үйді былай жасайды: тал шыбықтан тоқылған керегені дөңгелек етіп
орналастырады; Керегеге тал шыбықтарды (уық. ) жалғайды. Тал шыбықты дөңгелек
ағашқа (шаңырақ.) тағады. Үйлер арбаға орналастырылады. Бір арбаны 22 өгіз
тартады.
Олар киімдерін Қытайдан алады. Парсы және өзге оңтүстік елдерінен жібек
пен алтын материалдарын, жазда киетін киімдерді алады. Руссия, Моксел, Ұлы
Бұлғария, Паскатир, яғни Ұлы Мажарлар, Керкистен және солтүстіктің басқа
көптеген елдерінен қымбатты тері бұйымдары әкелінеді. Мұндай заттарды біздің
елден ешқашан көрмедім.
Гильом де Рубрук
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− орта ғасырлық саяхатшылардың Қазақстан аймақтарынан жүріп
өткен жолын картаға түсіреді;
− орта ғасырлық саяхатшылардың Қазақстан тарихына қатысты
еңбектеріне сипаттайды;
− орта ғасырлық деректердің негізінде шаруашылық түрлерін
анықтайды.
Тақырып Ортағасырлық саяхатшылардың Қазақстан туралы
мәліметтері
Оқу мақсаты 6.2.2.5 Көшпелілердің қолданбалы өнер жетістіктерін
сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Көшпелілердің қолданбалы өнер жетістіктерін
анықтау
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Көшпелілердің өнер туындыларына сипаттама беріңіз.
Қолөнер түрлері Сипаттама
Темір ұсталығы
Ағаш ұсталығы
Зергерлік
Киім тігу
Дескриптор Білім алушы
− темір ұсталығына сипаттама береді;
− ағаш ұсталығына сипаттама береді;
− зергерлік кәсібіне сипаттама береді;
− киім тігу кәсібіне сипаттама береді
70
Бөлім: Қазақ халқының қалыптасуы
Тақырып Қазақ халқының қалыптасу үдерісінің аяқталуы
Оқу мақсаты 6.1.1.3 Ежелгі және ортағасырлар тарихының оқиғалары
арасында байланыс орнату арқылы қазақ халқы
қалыптасуының негізгі кезеңдерді анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қазақ халқының қалыптасуының негізгі
кезеңдерін көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Қазақ халқы этногенегізінің кезеңдерін анықтап, сипаттаңыз.
Мерзімі Антропологиялық келбетінің сипаттамасы, ерекшелігі
Тас дәуірі
Қола дәуірі
Темір дәуірі
Ерте орта ғасыр
кезеңі
(VІ-ІХ ғғ)
Дамыған орта
ғасыр кезеңі
(ІХ-ХІІІ ғғ)
Кейінгі орта ғасыр
кезеңі
(ХV- ХVғғ)
Дескриптор Білім алушы
− Қазақ халқы этногезінің кезеңдерін атайды;
− Қазақ халқы этногенезінің кезеңдерінің ерекшеліктерін
анықтайды.
71
Тақырып Қазақ халқының қалыптасу үдерісінің аяқталуы
Оқу мақсаты 6.1.1.4 «Қазақ» этнонимінің мағынасын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• «Қазақ» этносы қалыптасу кезеңдерін анықтайды
• «Қазақ» этнонимінің мағынасын сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
«Қазақ» этнонимінің мағынасы туралы қай ғылыми болжам дұрыс және шындыққа
жақындығы туралы пікіріңізді білдіріңіз.
№ Пікір
1 Ежелгі Сібір тайпалары тілінде «қазақ» сөзі «мықты», «берік» деген маңына
береді
2 «Қазақ» сөзі көне түрік дәуірінде пайда болып, ХІІІ ғасырда «еркін адамдар»
деген мағынада қолданылды.
3 В. Минорский Константин хабарында Казахия деп касогтар айтылатынын
дәлелдейді. Араб тарихшысы Әбу-л-Хасан Әли әл-Масуди «Өсиет және қайта
қарау кітабі» шығармасында Құбан өзенінің төңірегіндегі тайпалар арасында әл-
касакия тайпасын көрсетеді. Неміс шығыстанушысы И. Маркварт бұл екі сөз бір
ғана этнос — касогтардың атауын береді деді.
4 Фин алтайшысы Г. И. Рамстедт және А. А. Семёнов қазақ терминін «Қасиетті
жылнамада» (13 ғ.) монғолдың хасаг-терген арба ұғымы бар сөз тіркесінен
шығарады. Ал Қазақстанды қоныстаған түркі тайпалар осы қоссөзді
пайдаланғанына ешбір тарихи мағлұмат табылмаған.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− «Қазақ» этнонимінің мағынасын ғалымдардың пікірлері
негізінде түсіндіреді;
− «Қазақ» этнонимінің мағынасын дәйектер келтіріп түсіндіреді;
− «Қазақ» этнониміне қатысты ғылыми болжамды
қолдайтындығын/қолдамайтындығын атайды;
− «Қазақ» этнониміне қатысты ғылыми болжамдарды анықтайды;
− «Қазақ» этнонимінің мағынасын қазақ халқы этногенезі
кезеңдерінің ерекшеліктерін көрсетеді.
72
Бөлім: Біртұтас қазақ мемлекетінің құрылуы
Тақырып Қазақ хандығының құрылуы
Оқу мақсаты 6.3.1.9 Қазақ хандығы құрылуының тарихи маңызын
анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қазақ хандығының құрылуының алғышарттарын
көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Төмендегі ақпаратқа сүйене отырып, қазақ хандығының құрылуының тарихи маңызын
салалар бойынша анықтаңыз.
Саяси Экономикалық Әлеуметтік
Қазақ хандығы құрылуының тарихи маңызы
А Сасы-Бұқа мен Орыс хан басқарған Ақ Орда мемлекетті қайта жаңғырды
B Дешті – Қыпшақ даласындағы қандас ру-тайпалардың арасындағы соғысты
тоқтады
C Дешті-Қыпшақтан ығысытырылып, Шайбан әулиетінің хандары Мәуерренаһрға
барып қоныстанды. Атадан мирас болып келе жатқан жер қайтарылды.
D Дешті – Қыпшақта бейбітшілік орнады. Қарапайым халық шаруашылықпен
айналысты. Малшылар малдарын өсірді. Егіншілер егіс алқаптарын ұлғайтты.
Өз өнімдерін Сыр бойы қалаларына әкеліп өткізді. Бұл халықтың тұрмысын
жақсартты.
E Халық саны тез өсе бастады. Халық саны өсуіне екі жағдай ықпал етті:
біріншіден, басқа ағйынды жұрттардың келіп қоныстануынан болса, екіншіден,
халықтың тұрмысы жақсарып, адамдардың әл-ауқаты арттуына байланысты
болды. Мысалы, ХV ғасырдың аяғына қарай Қазақ хандығының халық саны -
200 мың адамды құрады. Ал ХVІ ғасырдың басында Қазақ хандығының халық
саны – 1 миллион адамға жетті.
Ғ Қазақ хандығы бірорталықтанған мемлекет болғандықтан, сыртқы саясаты
күшейді.
G Қазақ хандығы құрылып, көшпелі және отырықшы шаруашылықтар арасында
байланыс орнады. Шаруашылық өркендеді, сауда қатынастары дамыды.
H Қазақ хандығы құрылып, ішкі алауыздық тоқтатылды.
Дескриптор Білім алушы
− Қазақ хандығы құрылуының алғышарттарын атайды;
− Қазақ хандығы құрылуының экономикалық маңызын
анықтайды;
− Қазақ хандығы құрылуының әлеуметтік маңызын анықтайды.
73
Тақырып Қазақ хандығының құрылуы
Оқу мақсаты 6.2.3.4 М.Дулатидің «Тарихи-Рашиди» еңбегінің
маңыздылығын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• М.Дулатидің «Тарихи-Рашиди» еңбегінің тарихи
құндылығын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Деректі мазмұнын оқып, төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз.
Рашидтың тарихы
39 – тарау
Әбілқайыр хан қайтыс болған соң, өзбек ұлысы бір-бірімен шайқасты. Жұрттың
көпшілігі Керей мен Жәнібек ханның маңына топтасты. Олардың саны 200 мың адамға
жетті. Олар «өзбек-қазақ» атала бастады. Қазақ сұлтандарының алғаш билік жүргізуінің
басы 870 жылдан (1465-1466 жж) басталады. <Алла жақсы біледі>. 940 жылға дейін
(1534 ж.) қазақтар Өзбекстанның көп бөлігіне биліктерін орнатты.
Деректің авторы – Мұхаммед Хайдар Дулат. Ол Моғолстан хандарында қызмет етіп,
өмірінің соңғы күндерін Үндістанда өткізді. Рашидтың тарихы кітабының бірінші
дәптерін 1544-1546 жылдары толықтырып аяқтады
- Бұл құжаттың авторы кім?
- Деректе қандай тарихи фактілер келтірілуде?
- Деректің тарихи маңыздылығы неде?
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Дескриптор Білім алушы
- М.Дулатидің «Тарихи-Рашиди» атайды;
- М.Дулатидің «Тарихи-Рашиди» еңбегінің мазмұнын
атайды;
- М.Дулатидің «Тарихи-Рашиди» еңбегіндегі Қазақ
хандығының құрылуының алғышарттарын атайды.
74
Тақырып Қазақ хандығының құрылуы
Оқу мақсаты 6.3.1.10 Қазақ хандарының мемлекетті нығайтудағы рөлін
анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Керей мен Жәнібек хандардың Қазақ хандығының
негізін қалаудағы рөлін көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма.
«Бессаусақ» стратегиясы бойынша Қазақ хандығының негізін қалаған хандар туралы
ақпарат беріңіз.
Кім? Не? Неге? Қашан? Қайда?
Дескриптор Білім алушы
− Қазақ хандығының құрылғандығын атайды;
− Қазақ хандығының құрылуындағы Керей ханның рөлін атайды;
− Қазақ хандығының құрылуындағы Жәнібек ханныңрөлін
атайды;
− Керей мен Жәнібек хандар тұсындағы Қазақ хандығының
нығайуын атайды.
75
Тақырып Қазақ хандығының құрылуы
Оқу мақсаты 6.2.1.3 Тарихи оқиғалар мен процестердің сабақтастығын
сипаттауда «Ұлы Дала Елі» ұғымын қолдану
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қазақ хандығының құрылуының алғышарттарын
көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Қазақ хандығының құрылуының алғышарттарын Ұлы Дала Еліндегі болған тарихи
процестер негізінде анықтап, кестені толтырыңыз.
.
_______
____________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− Әбілхайыр хандығындағы халық наразылығын атайды;
− Әбілхайыр хандығындағы ру, тайпалардың саяси жағдайын
атайды;
− Әбілхайыр хандығындағы алым-салықтын көбейуін атайды.
Қазақ хандығының
құрылуының
алғышарттары
76
4-тоқсан
Бөлім: Қазақ хандығының XVI – XVII ғасырлардағы дамуы
Тақырып Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығының күшеюі
Оқу мақсаты 6.3.1.10 Қазақ хандарының мемлекетті нығайтудағы рөлін
анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығын сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Кестедегі сұрақтарға жауап беріңіз.
№ Сұрақ Жауабы
1 Қасым хан билік құрған жылдары?
2 М.Х.Дулатидың көрсетуі бойынша Қасым ханның
қол астында қанша әскер болды?
3 Қасым ханның заңдар жиғаны қалай аталынды?
4 Қасым хан Шайбани Мұхаммедпен қандай қалалар
үшін шайқасты?
5 М.Х. Дулатидың дерегі бойынша Қасым хан тұсында
Қазақ хандығының халық саны қанша адамға жетті?
Дескриптор Білім алушы
− Қасым ханның билік құрған жылдарын атайды;
− Қасым хан билік құрған жылдардағы әскер санын атайды;
− Қасым ханның заңдар жинағын атайды;
− Қасым ханның Шайбани Мұхаммедпен қай қалалар үшін
шайқасқаның атайды;
− Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығының халық саның атайды.
77
Тақырып Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығының күшеюі
Оқу мақсаты 6.3.2.6 Қазақ хандарының сыртқы саясатын талдау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қасым ханның жүргізген сыртқы саясатын
бағалайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Дерек негізінде Қасым хан билігі тұсындағы Қазақ хандығының ішкі, сыртқы
саясатына және Қасым ханның саяси тұлғасына баға беріңіз.
34 – тарау. Ханның шайқасынан кейінгі болған оқиғалар туралы
Қасым хан таққа отырмай тұрып, Бұрындық ханды ешкім білмейтін. Бұрындық хан
Керей ханның ұлы болса, Қасым хан Жәнібек ханның ұлы еді. Бұрындық хан Сарайшық
қаласына қоныстанды. Қасым хан Бұрындық ханның сұлтаны қызметін атқарды. Оның
ұлысы Моғолстан жақта орналасты.
1512 жылдың көктемінде Шайбан өзбектері Мауреннахрда билік құрды. Өзбектер
Шаһибек ханның қол астында еді. Саид хан қыс кезінде көктемдегі жағдайды ойлады.
Саид хан Ташкент қаласына қарайтын Ахангаранға жорық жасады. Мен ол жорықта
ханның жанында болдым. Сол жорықтан Саид хан олжалы оралды. Ізінше Қасым хан
Ташкентке Сүйініш ханға шабуыл жасады деген хабар келді. Саид хан тездетіп
Ташкентке бет алды. Кендірлік асуына жеткенде, Қасым хан қайтып кеткені туралы
хабар жетті. Саид хан осыдан кейін қазақтарға бет алды. Ондағы ойы Ташкентті алуға
тағы да қазақтарды көтеру болатын. Қасым хан жасы ұлғайғандықтан, Саид ханды
қарсы ала алмайтынын айтып, кешірім сұрайды. Жошы әулиетінің жасы елу мен
алпысқа толған отыз-қырық сұлтанды жіберіп, тізе бүгіп қарсы алсын деп бұйырады.
Соның ішінде Жаныш хан мен Таныш хан жас жағынан Саид ханнан көп үлкен еді.
Олар тізе бүккенде, хан орнынан тұрды. Қалған сұлтандардың бәрі тізе бүккенде, хан
орнына отырды. Олардың сәлемін қабылдады. Қасым хан Саид хан алдына келгенде,
жылы жүздесіп, құрметтегені сондай хан өмірінің соңына дейін, оның кішіпейілдігін
ұмытқан емес.
Мұхаммед Хайдар Дулат. «Тарихи Рашиди». 1543
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− Қасым ханның сыртқы саясатта жүргізген саясатын атайды;
− Қасым ханның Қазақ хандығының дамуына қосқан үлесін
талдайды
78
Тақырып Хақназар хан кезіндегі Қазақ хандығының сыртқы
саясаты
Оқу мақсаты 6.3.1.10 Қазақ хандарының мемлекетті нығайтудағы рөлін
анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Хақназар хан мен Қасым хан тұсындағы Қазақ
хандығының жағдайын сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Кестені толтырыңыз.
Хандар Ішкі сасаты Сыртқы саясаты Мемлекетті
нығайтудағы басты
қадамдары
Қасым хан
Хақназар хан
Дескриптор Білім алушы
-Хақназар ханның тұсындағы Қазақ хандығының ішкі саясатын
атайды;
-Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығының ішкі саясатын
атайды;
-Хақназар хан тұсындағы Қазақ хандығының сыртқы саясатын
атайды;
-Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығының сыртқы саясатын
атайды;
-Хақназар ханның мемлекетті нығайтудағы басты қадамдарын
анықтайды;
-Қасым ханның мемлекетті нығайтудағы басты қадамдарын
анықтайды.
79
Тақырып Хақназар хан кезіндегі Қазақ хандығының сыртқы саясаты
Оқу мақсаты 6.3.2.6 Қазақ хандарының сыртқы саясатын анықтап,
нәтижелерін талдау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Хақназар хан тұсындағы Қазақ хандығының сыртқы
саясатын анықтайды
• Хақназар ханның саясатын баға береді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Кестеге шекаралық өзгерістерді жазып, Хақназар ханның саясатына баға беріңіз.
Хақназар ханның мемлекетті нығайтудағы саясатына баға беріңіз.
Дескриптор Білім алушы
- Хақназар хан тұсындағы батыстағы шекараны көрсетеді;
- Хақназар хан тұсындағы шығыстағы шекараны көрсетеді;
- Хақназар хан тұсындағы солтүстіктегі шекараны көрсетеді;
- Хақназар хан тұсындағы оңтүстіктегі шекараны көрсетеді;
- Хақназар ханның мемлекетті нығайтудағы саясатына баға береді.
Хақназар хан тұсындағы қазақ хандығының
шекарасы
батыста
__________________жетті
шығыста
_____________________жетті
солтүстікте
____________________жетті
оңтүстікте
____________________жетті
80
Тақырып Тәуекел хан тұсындағы Қазақ хандығының оңтүстік
шекраларының нығаюы
Оқу мақсаты 6.3.1.10 Қазақ хандарының мемлекетті нығайтудағы рөлін
анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тәуекел ханның саясатының басты жетістіктерін
көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Тәуекел ханның саясаты нәтижесінде қол жеткізген жетістіктерін анықтаңыз.
Дескриптор Білім алушы
- Тәуекел ханның саясаты нәтижесінде қол жеткізген негізгі 4
жетістігін анықтайды;
Тәуекел хан қол
жеткізді
1
2
3
4
81
Тақырып Тәуекел хан тұсындағы Қазақ хандығының оңтүстік
шекраларының нығаюы
Оқу мақсаты 6.3.2.6 Қазақ хандарының сыртқы саясатын талдау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тәуекел ханның ішкі және сыртқы саясатына
баға береді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Деректер мазмұны мен біліміңізге сүйеніп, Тәуекел ханның сыртқы саясатын талдап
ханның саяси рөліне баға беріңіз.
Шежірелер жинағы
Ораз-Мұхаммед 8 жасында атасы Шығай ханнан айырылды. 13 жасында әкесі Ондан
сұлтан шейіт болды. Сейдақ биге тәуелділікте өмір сүрді. 16 жасында бүкіл христан
билеушісі Борис Федоровичке қызмет етуге дайын болды. Патша ағзам Керман
шаһарын сойырғал қылып берді.
Қадырғалиби Қосымбиұлы XVI ғасырдың
соңында Мәскеуге келіп, Тәуекелдің немере
інісі Ораз-Мұхаммедтің жанында жоғары
лауазымды қызмет атқарады
«Шараф-намайи шахи»
Сауран қаласына зеңбіректер жеткізілді. Қаланы жаппай атқылай бастады. Баба сұлтан
Тараз қаласына екі қалмақты аттандырып, азық-түлік беріп жіберуді тапсырады.
Тәуекел хан екі қалмақты ұстап алып, жағдайды Абдаллах ханға хабар береді. Тәуекел
хан қол астындағы әскермен Баба сұлтанға қарсы аттанып, қоршауға алып, басын
алады. Баба сұлтан мен оның жақтастарының басын атақты және даңқты билеуші
Абдаллахқа алып келеді.
Хафиз Таныштың әкесі Ұбайдулла ханның
жақын адамдарының бірі болған. Еңбегін ХYI ғасырдың соңында жазған.
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− Тәуекел хан тұсындағы Қазақ хандығының сыртқы саясатын
талдайды;
− Тәуекел хан тұсындағы Қазақ хандығының ішкі саясатын
талдайды;
− Тәуекел хан тұсындағы Қазақ хандығының экономикалық
жағдайын талдайды;
− Тәуекел ханның тұлғасына баға береді.
82
Тақырып Есім хан билігі кезіндегі Қазақ хандығының бірлігінің
нығаюы
Оқу мақсаты 6.3.1.10 Қазақ хандарының мемлекетті нығайтудағы рөлін
анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Есім ханның тұсындағы хандықтың ішкі жағдайын
көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Есім ханның тұсындағы хандықтың ішкі жағдайын сипаттап, кестені толтырыңыз.
Қазақ хандығы
Есім хан Тұрсын хан
астанасы
«Қатаған қырғыны» себепті орын алды?
Есім ханның мемлекетті нығайтудағы басты іс-әрекетін атаңыз
Дескриптор Білім алушы
-Есім хан тұсындағы Қазақ хандығының астанасын жазады;
-Тұрсын ханның өзін хан деп жариялап, астана атаған
қаласын жазады;
-«Қатаған қырғынының» себептерін анықтайды;
- Есім ханның мемлекетті нығайтудағы басты іс-әрекетін
атайды.
83
нығаюы
Оқу мақсаты 6.3.2.6 Қазақ хандарының сыртқы саясатын анықтап,
нәтижелерін талдау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Есім ханның сыртқы саясатының басты
бағыттарын анықтап, Есім ханның саясатына баға
береді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Есім ханның сыртқы саясатының басты бағыттарын анықтап, Есім ханның
саясатына баға беріңіз.
Дескриптор
Есім ханның саясатына баға беріңіз
Білім алушы
-Есім ханның Орта Азия билеушілерімен қарым-қатынасын
анықтайды;
-Есім ханның қарақалпақтармен қарым-қатынасын анықтайды;
-Есім ханның ойраттармен қарым-қатынасн анықтайды;
- Есім ханның саясатына баға береді.
Есім ханның сыртқы саясаттағы басты
бағыттары
Орта Азия билеушілерімен
_________________________
Қарақалпақтармен
____________________________
Ойраттармен
______________________________
84
Тақырып Есім хан билігі кезіндегі Қазақ хандығының бірлігінің
Оқу мақсаты 6.2.2.3 Көшпелілердің әскери өнері жетістіктерін сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Жәңгір хан тұсындағы Қазақ хандығының жағдайын
сипаттайды
• Жәңгір ханның қолбасшылық қабілетін анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Жәңгір хан тұлғасы және Орбұлақ шайқасы туралы алған біліміңізді пайдаланып, мына
тапсырманың бірін орындаңыз:
Орбұлақ шайқасындағы басты оқиғалар және оның тарихи маңызы туралы ой-
толғау жазыңыз.
Орбұлақ шайқасы туралы сурет салып, оның мәнін ашатын түсіндерме жазыңыз.
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
-Орбұлақ шайқасындағы басты оқиғалар және
оның тарихи маңызы туралы ой-толғау жазады.;
- Орбұлақ шайқасының барысы туралы сурет
салып, оның мәнін ашатын түсіндерме береді.
85
Тақырып Жәңгір хан және қазақ-жоңғар қарсылығы
Тақырып Жәңгір хан және қазақ-жоңғар қарсылығы
Оқу мақсаты 6.3.2.7 Орбұлақ шайқасындағы қазақ жасағының әскери
өнердегі шеберлігі мен ерлігін бағалау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қазақ жасағының әскери өнердегі шеберлігі мен
ерлігіне баға береді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Суретті, картаны және өз біліміңізді пайдаланып, Орбұлақ шайқасында жеңіске
жетуге мүмкіндік берген Жәңгір ханның қолбасшылық қабілетіне баға беріңіз.
Орбұлақ шайқасы. Суретші Т. Асықов
Жәңгір хан
Қолбасшылық қабілеттері
(Пікіріңізді дәйектермен дәлелдеңіз)
Қорытынды ой
Дескриптор Білім алушы
-Жәңгір ханның қолбасшылық қабілеттеріне баға береді;
-Жәңгір ханның тұлғасына баға береді.
Тақырып Тәуке хан тұсындағы қазақтардың қоғамдық-құқықтық
жүйесі
Оқу мақсаты 6.3.1.10 Қазақ хандарының мемлекетті нығайтудағы рөлін
анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тәуке ханның ішкі және сыртқы саясатына
анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Тәуке ханның мемлекетті өркендетудегі рөлін сипаттап, «Жеті жарғы» заңдар жинағы
бойынша кестені толтырыңыз.
Жеті жарғы заңдары Заңның сипаттамасы, неліктен осындай
заң қабылданды?
Мемлекет ішінде жазықсыз кісі
өлтіргендер өлім жазасына бұйырылсын.
Өреде тұрған,тұсаулы жүрген сәйгүлік
атты ұрлаған кісіге өлім жазасы
бұйырылсын.
Төбелесте мертігудің түріне қарай
төмендегіше мүліктей құн төленсін:
а)біреудің көзін шығарған кісі айыпқа
қызын береді, ал қызы жоқ болса қыздың
қалыңмалын береді. ә)төрт мүшенің бірін
мертіктірген кісі айыпқа ат береді.
Түркі халқының мүддесін сатып, елге
опасыздық еткендер өлім жазасына
бұйырылсын.
Дескриптор Білім алушы
-Жеті жарғы заңдарына сипаттама береді;
-Жеті жарғы заңдарының қабылдану себептерін көрсетеді.
87
Тақырып Тәуке хан тұсындағы қазақтардың қоғамдық-құқықтық
жүйесі
Оқу мақсаты 6.3.2.6 Қазақ хандарының сыртқы саясатын талдау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тәуке ханның ішкі және сыртқы саясатына баға
Ойлау дағдыларының
деңгейі
береді
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Тәуке хан туралы жинақталған білім мен дағдыңызды пайдаланып, мына тапсырманың
бірін орындаңыз:
«Неліктен Тәуке ханды «Дала ликургі» деп атады» - деген тақырыпқа 60-70
сөзден тұратын ой толғау жазыңыз;
«Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы» деген тақырыпта сурет салып, оның мәнін
ашатын түсіндерме жазыңыз.
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
___________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− Тәуке ханның Қазақ хандығын нығайтудағы рөлін талдайд;
− Жеті жарғы заңдар жинағының маңыздылығын көрсетеді;
− Тәуке ханның тұлғасына баға береді.
88
Тақырып Қазақ хандығының әлеуметтік құрылымы
Оқу мақсаты 6.1.2.1 Қазақ хандығындағы әлеуметтік топтардың орнын
анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қазақ хандығының әлеуметтік қоғамдық құрлысын
көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Әлеуметтік топтардың қоғамдық қызметіне қарай сәйкестендіріңіз.
1. Хан А. Шыңғыс хан ұрпағы, хан бөліп берген ру-тайпаларды
басқарады, оларға жерлерді бөліп береді, хан сайлауына қатысады,
елге жау шапса, ханға елден әскер жасақтайды.
2. Сұлтан B. Ерлігінің арқасында қараша халық арасында кеңінен танылған,
жерді және елді қорғайды, хан-сұлтанның үкімін орындайды, бидің
шешімдерінің жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді
3. Би C. Қалада тұрады, бұрын малшы болғанмен, туыстары немесе өзі
барлық малдарынан айырылып қалғандықтан, қалаға қоныс
аударған, жер жыртады, егістік суғарады, сөйтіп азын-аулақ күн
көріске ақша табады.
4. Батыр D. Байдың малын бағады, кедейленіп, қиын жағдайға душар болса,
байдан сауын ала алады, мүлкінен айырылып қалса, туыстарымнан,
басқа малшылардан жылу жинайды, қиын жұмыстар істеу үшін
ағайымдары арасында асар жасайды
5. Малшы E. Мемлекет басшысы, Шыңғыс хан ұрпағы, қараша халықтан
жоғары тұрады, әскерді басқарады, халыққа жер бөліп береді,
бүкілхалықтық Құрылтай шақырады.
6. Жатақ Ғ. Шешендік, тапқырлық қасиеттің арқасында ел басқаруға
қатысады, сұлтандар бөліп берген жерлерді басқарады, сот билігін
жүзеге асырады, елдің күрделі мәселелерін шешуге қатысты
Құрылтайға қатысады.
7. Қожа G. Шыңғыс хан ұрпақтары сияқты ақсүйек болып саналады, ислам
дінін таратады, халық арасында шариғаттың сақталуын
қадағалайды.
1 2 3 4 5 6 7
Дескриптор Білім алушы
− Қазақ хандығының әлеуметтік топтарын атайды;
− Қазақ хандығындағы ақсүйектердің әлеуметтік рөлін атайды;
− Қазақ хандығындағы қарасүйектердің рөлін атайды;
− Қазақ хандығындағы әлеуметтік топтардың қызметін атайды.
89
Жауабы:
Тақырып Қазақ хандығының әлеуметтік құрылымы
Оқу мақсаты 6.3.1.11 Қоғамдық-саяси өмірдегі сұлтан, би, батыр,
жыраулардың қызметтерін сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қазақ хандығындағы әлеуметтік топтардың
қызметін анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Төменде берілген әлеуметтік топ өкілдерінің қызметі мен қоғамдағы ролін сипаттаңыз.
жауап беріңіз.
Әлеуметтік топ
өкілдері
Қызметі мен қоғамдағы ролі
Сұлтан
Би
Батыр
Жырау
Дескриптор Білім алушы
− Сұлтанның қызметі мен қоғамдағы ролін сипаттайды;
− Бидің қызметі мен қоғамдағы ролін сипаттайды;
− Батырдың қызметі мен қоғамдағы ролін сипаттайды;
− Жыраудың қызметі мен қоғамдағы ролін сипаттайды.
90
Тақырып XVI – XVII ғасырлардағы қазақтардың рухани мәдениеті
Оқу мақсаты 6.2.2.1 Күй, аңыз, шежіре, эпостық жырлардың тарихи
дереккөзі ретіндегі маңыздылығын айқындау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Күй, аңыз, шежіре, эпостық жырларға мысал
келтіріп, олардың тарихи дереккөз ретіндегі
маңызын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейлері
Қолдану
Тапсырма
1. Күй, аңыз, шежіре, эпостық жырларға мысал келтіріп, олардың тарихи дереккөз
ретіндегі маңызын анықтаңыз.
Эпостық жырлар Ертегілер Күйлер Аңыздар
1
2
1
2
1
2
1
2
Тарихи дереккөз ретіндегі маңызы
Дескриптор Білім алушы
- Күй, аңыз, шежіре, эпостық жырларға
1-2 мысалдан келтіреді;
- Күй, аңыз, шежіре, эпостық жырлардың тарихи
дереккөз ретіндегі маңызын көрсетеді.
91
Бөлім: XVI-XVII асырлардағы экономика мен мəдениет
Тақырып XVI–XVII ғасырлардағы қазақтардың материалдық
мәдениеті
Оқу мақсаты 6.2.2.5 Көшпелілердің қолданбалы өнер жетістіктерін
сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қазақ халқының материалдық мәдениетін
анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
Қазақтырдың дәстүрлі баспанасы киіз үй суретін қолданып, оның құрылмын сипаттаңыз.
Дескриптор Білім алушы
− киіз үйдің құрлымын сипаттайды;
− киіз үйдегі ыдыс-аяқтарды атайды;
− киіз үйдің жиһардарын атайды;
− киіз үйдің жиһаздары мен тұрмыстық заттардың қызметін
анықтайды;
− қазақтардың киім-кешегін атайды;
− қазақтардың ұлттық тағамдарын атайды.
Киіз үй. Қазіргі кездегі сурет.
92
Тақырып Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы
Оқу мақсаты 6.4.1.2 Көшпелілердің дәстүрлі шаруашылығының
ерекшеліктерін анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Көшпелілердің дәстүрлі шаруашылығының маңызын
көрсетеді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
Төрт түліктің ерекшелігін және көшпелілер үшін маңызын жазыңыз.
Төрт түлік Көшпелілер үшін маңызы
Дескриптор Білім алушы
-Қойдың көшпелілер өміріндегі маңызын атайды;
- Сиырдың көшпелілер өміріндегі маңызын атайды;
-Жылқының көшпелілер өміріндегі маңызын атайды;
-Түйенің көшпелілер өміріндегі маңызын атайды;